21-пи февраль – вари халкьарин бабан чIалнан йигъ

 

Дагъустан халкьдин бажаранлу шаир ва аьлим Расул Гьямзатовдин багъри чIалнакан вуйи гафар аьгъдру кас гъи ихь арайиъ бажагьат ашул. Гафар аьгъю хьувал вая ерхьувал саб ву, хъа дурар аннамиш дапIну, кIвак дисувал жараб ву. Гьаз узу мици кIураш, макьала гъурхиган гъавриъ хьидичва.

  

Ухьуз мялум вуйиганси, февралин 21-пи йигъ вари халкьарин бабан чIалнан Йигъси къайд апIура. Гьаддихъди сабси, гъийин макьалайиъ узу Хив райондин бабан чIалнан дарсар киврайи мялимарихъди гъахьи сюгьбатар жикъиди ва кьатI’и мяна ади тувдиза.

Йиз сабпи сюгьбатчи Хиварин Манаф Шамхаловдин ччвурнахъ хъайи мектебдин мялим Гюлюзар Бегова ву.

– Гюлюзар мялим, уву сифте йисари ляхин апIурайи вахтнахьди тевиш, гьамусяаьт бабан чIалнан дарсар кивбан гьякьнаан вуйи яв лигбар гизаф дигиш духьнайин?

– Гьелбетда, 25 йис кьяляхъна лигруси гъабхьиш, ав, Мейлан, дугъриданра, гизаф дигиш духьна. Думуган китабар гьуркIну адаршра, кьюр-шубуригъна саб китаб тувну ашра, урхурайидарин кьадар артухъ вушра, ляхин апIуз гьииди вуйи, аьшкь гъюйи. Фицики, урхурайидар дарснахьна гьязур духьну гъюйи. Хъа гьамусяаьт урхурайидарин хилиъ китаб цIакудикьан рябкъюри адархьуз. Йиз багъри касарин хизанарилан гъадабгъну, хулаъ бабан чIал апIури амдар. Ихь бицIидарин багъариъра ва ккергъбан классариъра гьаци ву. Узу урхурайи вахтари ва ляхин апIуз ккебгъу сифте йисари ихь аьлимарихьан удудукьрайиб, хътруркьрайиб гьерхуз шуйи, дурарихьан ужудар мялуматар, лайикьлу жавабар ерхьуйи. Хъа гъи дицисдара тIубариинди ктухуз шулу, мисалназ: Аьшуряли Аьдилов, Шарафудин Дашдемиров, Вели ва Загьир Мирзабеговар, Ширинат Жамалиева. Думу-ган бикIрудариз, мялимариз, аьлимариз кьимат, хатур-гьюрмат айи, хъа гъи кудухнайдарихьна вуйи лигбарра жарадар ву. Гьяйифки, вахтнан чарх кьяляхъ илтIибкIуз даршул, хъа ухьу бабан чIал бадали жафа зигурайи касарин чIалнахьна, литературайихьна ва культурайихьна вуйи лигбар заан дережайиан дисидихьа.
Йиз кьюбпи сюгьбатчи – Мюгьюдин Муртазялиев, Гъвандккарин кьялан мектебдин мялим ву.

– Мюгьюдин мялим, гъийин йигъан баяр-шубарин бабан чIалнан дарсарихьна гьязур хьувал фици рябкъюравуз?

– Йиз лигбариан, му уву тувнайи суал сар йиз ваъ, хъа миди вуйи чIаларин дарсар киврайи мялимаринра варитIан иццру апIру суал ву. Саб гъапиб, йислан-йисаз сяътарин кьадар цIиб апIури, юкьуб айи йишваъ шубуб, шубуб айи йишваъ – кьюб, яна гьапIрушра аьжуз духьна. ЦIиб улихьна урхурайириз чан аьшкьниинди му дарсариъ деуз ихтияр тувнайи. Гьелбетда, урхурайидариз му чпин улихь хьайи сурат рябкъюра ва гьаддиз бабан чIалнан дарсарихьна вуйи дурарин лигубра йигълан-йигъаз кьит шула. Кьюб гъапиб, эгер миди вуйи дарсаризси сяътарин кьадарра тувну, ЕГЭ-йин имтигьянра дапIнайиш, урхурайидари цIибкьана жвуван чIалнахьна, медениятдихьна, къанундихьна вуйи лигбар заан дережайиъ уьрхюйи.

Йиз нубатнан сюгьбатчи Зилдикк гъулан мектебдин мялим Асамудин Айдемиров ву.

– Асамудин мялим, фициб кьимат туврава гъийин чIал бадали ликар алдагъурайи касариз. Закурин чIалнан яшайиш фици рябкъюравуз?

– Саб гъапиб, ихь «Аку хяд», «Табасарандин нурар», «Ппази», «Дагъустан дишагьли», «Литературайин альманах» газатарин ва журналарин редакцйириз, «Радио Рубас», «Мил» передачйириз аьхю чухсагъул ва аферин пуз ккундузуз.

Кьюб гъапиб, накь’вариъкьан чIур даришри чпи Темирхан Шалбузов, Бейдуллагь Ханмягьямадов, Аьлекпер Багъдаев, Къази Къурбанов, Малик Гьясанов, ва гъийин йигъан дурарин рякъ намуслувалиинди давам апIурайи касаризра чухсагъул. Хъа дурар гизаф адрувалиин узу инанмиш вуза. Фицики, гъийин йигъан чапдиан удучIвурайи саб бязи китабариз дикъатниинди фикир тувиган, китабдин зиин али жилдрар, авторар тазади рякъюрахьуз, хъа китабдиъ айиб дигиш шуладар.

Шубуб гъапиб, райондиъ, республикайиъ бабан чIалариан гъягъюрайи конкурсар, олимпиадйир улихьганси амдрувалиин ухьу вари инанмиш вухьа. Яна, саб гафниинди, иштиракчйир иштирак хьайизра, йишвар, садакьаси пай дапIну, ккудукIура, пишейиан дережа за апIувалра ва категория тувувалра гьаци ву.

Юкьуб гъапиб, ихь халкьарин арайиан улихьгандин тарихи, биналамиш духьнайи аьдатар, хайрар-шейрар гъирагъдизди гъягъюра. Эгер ухьу, мурар вари сабхилди гъадагъну, фикир тувну, му тясирлу суалар гьял апIуз чарйир гъагиш, чIалназ, литературайиз, фольклориз, культурайиз чан йишв гъубзру.
Нубатнан сюгьбатчи – ГъуштIларин кьялан мектебдин мялим Хайрудин Аьлиев.

– Хайрудин мялим, увуз жигьил мялимдизси, фу гъагъиди алабхъуравуз ва бабан чIалнан, литературайин дарсариъ фу читинди рябкъюравуз?

– Яв суалназ кьатI’и жаваб туври, гьамци кIарза. Мялимдинси, хулаъ айи абйир-бабаринра балин урхбахьна вуйи лигувал саб гъабхьнийиш, вари ужу шуйи. Улихьган, узу мектебдиъ урхурайиган, мялим кючейиъ гъяркъиган, дугъхьан ул хьади, баяр-шубар цаларик карсуйи. Мялимдиз гаф хътабгъиш, абйир-бабари чпин веледдиз кьутIкьли гафар кIуйи, хъа гъи, нагагь балихьинди цIакуди гъилигиш, мялим дишлади ляхнихьан хьуб мумкин ву. Сентябрилан ккебгънайи балин дневникдик майин аьхиризкьан къул ктру абйир-бабар шулу. Нагагь, бали урхурадар кIури, уву гаф-чIал гъапIиш, вазар-йисарилан алахъу абйир-бабарихьан «гъул`ан удучIвхъан ихь чIал шлиз лазим ву?» – кIуру гафар-чIалар ерхьидивуз. Узуси юкIв хъади ляхин апIуз иштагь айи мялимариз алабхъурайи читинвал вари магьа гьамдиъ а.
Йиз аьхиримжи сюгьбатчи – Гьяйдар Гъафаров, Ургъа гъулан кьялан мектебдин мялим.

– Гьяйдар мялим, гъирагъдилан гъабхьнийиш, фтин ва фициб кюмек лазим вувуз?

– Саб гъапиб, урхурайидариз гьуркIну китабар гъахьнийиш, ккундийзуз. Образованиейинна илмин министерствойиан туврайи планариз ва гьякь-гьисабариз гъилигиган, мектебариз цIийи китабар дуфна. Амма, гьяйифки, мектебариз дурар дурукьнадар. Иллагьки, 7, 8, 9-пи классариз вуйидар. Урхурайидарихь хьайи китабар аьхю бабан гъючIюбгъю африз ухшар духьна.

Кьюб гъапиб, гъи 21-пи аьсрин тIалабариинди фици дарс кIули дубхну ккундуш, ухьуз варидариз мялум вухьуз. Ихь бабан чIалнан ва литературайин дарсариан, миди вуйи дарсарианси, улупбан дарснан план, презентация, таблицйир, пай апIру материалар, темйирин планарин программйир, методикайин пособйир ва гьацдар жарадар гъахьнийиш, жигьил мялимдизси, гизаф ккундийзуз …

Чухсагъул узуз интервью туву бабан чIалнан халис мялимариз. Ихь чIал ва халкь бадали ликар алдагъурайи аьлимарира макьала урхур дупну, фикир вуйиз. Ва дурари зиихъ кудухнайи мялимарин тIалабар гьял апIуз кюмек ва фикир тувур кIури, умудра кайиз.