Улихьнаси ДГУ-йиъ Урусатдин ва Дагъустан Республикайин лайикьлу юрист Тажудин Рамазановдин юбилейиз бахш дапIнайи аьхю серенжем кIули гъубшнийи. Ккуни мялим ва аьлим тебрик апIуз дугъан улихьгандин ва гъийин студентар, магистратурайиъ ва аспирантурайиъ урхурайидар, республикайин МВД-йин, прокуратурайин, силис гъабхру управлениейин, сударин вакилар, ляхнин ярашугъар, гъуни-гъуншйир, дустар ва хайлин ватанагьлийир дуфнайи.

  

Тажудин Бурганович Рамазанов 1945-пи йисан 7-пи февралиъ Табасаран райондин Бургьанкент гъулаъ бабкан гъахьну. ТинтIарин 7 йисандин мектеб ккудубкIну, думу Дагъустандин медучилищейик урхуз кучIвру. 1963-пи йисан ТинтIарин ФАП-дин заведующийди, хъа эскервалин буржи тамам ап1бан кьяляхъ, Табасаран райондин сагъламвал уьбхбан гъурулушдиъ гъилихну. 1970-75-пи йисари дугъу Воронеждин гьюкуматдин университетдин юридический факультетдиъ гъурхну.

1978-пи йислан мина ДГУ-йиъ лихура ва аьдати мялимдилан вуздин жямяаьтлугъ, ихтиярар уьрхбан ва тербияйин ляхнин проректорин дережайиинакьан за гъахьну. 1996-пи йислан мина юридический факультетдиъ тазади ачмиш гъапIу уголовный процессдин ва криминалистикайин заведующийди лихура. Юридический илмарин доктор ву.

Тажудин Рамазановди 5 монография, 6 урхбан пособйир, 15 методикайинна урхбан пособйир, 100-тIан артухъ илмин макьал-йир гъидикIну, 19 илмарин кандидатар гьязур гъапIну.

20 йистIан артухъ вахтна РД-йин Сечкйирин комиссияйиъ председателин заместителди, хьуд йисан РД-йин Жямяаьтлугъ палатайин вакилди ва жара жавабдар ляхнариъ гъилихну

2012-пи йислан мина РФ-дин юридический илмарин академия-йин член, Рособрнадзорин вузарин аккредитация апIру эксперт, ДГУ-йин Аьлимарин советдин вакил ву.

 

Тажудин Бурганович юбилейихъди тебрик апIури, гьарсар удучIвури дугъан заан пишекарвал, инсанвал, кIван саламатвал, ляхнихьна вуйи жавабдарвал къайд апIурайи.

Муртазяли Рабаданов, ДГУ-йин ректор: «Тажудин Бурганович ДГУ-йин агъсакъларикан сар ву. Дугъаз гьам учв лихурайи юридический институтдин, гьам вари университетдин камивалар ва месэлйир ужуди аьгъя ва дурар гьял апIбан чан хусуси рябкъювалра а. Дугъу узуз кми-кмиди кьиматлу насигьятар ва теклифар туври шулу. Узу ич дуствалин аьлакьйир айивалиин рази вуза».

Энрик Муслимов, РД-йин милли политикайин ва диндин ляхнариз лигру министр: «Тажудин Бурганович халкьдин халис мялим ва жвуваз айи аьгъювалар цIадалкьан имдарди студентариз тувру кас ву».

Назир Аьшурбегов, ДГУ-йин илимдин ляхнарин ва инновацйирин проректор: «Тажудин Бургановичдиз багъри райондиъ лап заан гьюрмат-гьязат а, ва думу гьюрмат дугъу марцци зегьметниинди гъазанмиш гъапIну».

Мягьямед Гьясанов, ДГУ-йин урхбан ляхнин проректор: «Юридический факультетдин дережа, дидин маш, абур ва гъийин хъуркьуваларин бина 1970-пи йисари яратмиш ап1уз хъюхънийи. Тажутдин Бурганович гьадму лайикьлу ляхник пай кивдарикан сар ву».

Узу Тажудин Бургановичдихъди дугъан уьмрин рякъкан, университетдиъ гъабхурайи ляхникан, респуб-ликайиъ ва уьлкейиъ гъягъюрайи гьядисйирикан сюгьбат гъубхунза. Думу исихъ чап апIурача.

– Тажудин Бурганович, яв юбилей мубарак ибшри. Гьамци сагъди, шадди уьмрин имбуну юбилеярра къайд апIуз кьисмат ибшривуз. Ва сабпи суал: сифте ктабгъу духтирвалин пише дипну, гьаз аьлимвалин рякъ ктабгъунва?

– Чухсагъул тебрикнан гафариз. Духтирвалин пише ктабгъруган, йиз 14 йистIан дайиз. Гъулаъ лизи халат хъабхьну лихурайи духтрар, дишагьлийир уччвуди рякъюйзуз, ва узура духтир хьуз ният гъапIнийза. Училище ккудубкIну сацIиб вахтна райондиъ гъилихнура вуйза. Хъасин армияйиъ шубуд йисна гьацIаъ медицинайин гъулугънан начальникдира гъилихнийза. Хъа армияйиан гъафиган, ниятар дигиш гъахьнийиз, гьаз гъапиш думу вахтна гъулариъ юкIв хъади лихуз шартIар адайи: транспортдихъди тяминвал зяифуб вуйи, рякъярин гьял писуб, хъа гъунши гъуларин аьзарлуйихьна лигуз гъягъруган, иллагьки йишвну, кьюрдун ва чвлин фаслиъ, му рякъяриъди вахтниинди хъуркьуз шулдайи. Жвуваз ккуниганси аьзарлуйиз кюмек апIуз даршлуган, пише гьюдюхюз ният гъапIнийза.

1970-пи йисан Воронеждин гьюкуматдин университетдиъ юриствалин факультетдик урхуз кучIвнийза ва думу ужудар аьгъювалиинди ккудубкIнийза. Вуздин кьяляхъ къанун уьбхру органариъ лихуз теклифар гъахьнушра, кьабул гъапIундайза, фицики ухдитIан университетдин мялимвалихъ юкIв хъайиз; аспирантурайик кучIвнийза ва кандидатвалин диссертация гъюбхнийза.

Думу вахтари узу адабгъу къарарниин затра швумал дарза, фицики вуздиъ лихурайи педагогди гьарган жвуван билиг за апIури ккунду. Узуз му ляхин кьабулди вузуз. Тмуну терефнаан гъилигиш, уву гьарган жигьиларихъди лихурайиган, жвувра жигьилди гъузру (аьлхъюра).

 

– Яв илмин маракьар лап яркьудар ву, гьадрарин арайиъ уголовный судопроизводствора а. Гьамдихъди аьлакьалу вуди кьюбпи суал: яв фикриан, суддин ад, совет вахтари судйирихьна агьал-йирин терефнаан айи гьюрмат гъи гьаз имдар?

– Дюз кIурава, гьюрмат имдар. Совет девриъ гьарсар судья – гьам райондин, гьам шагьрин – партияйин тялукь дережайин тешкилатарин вакилар вуйи. Ва ляхниъ дюз дару къарарар адагъури гъахьиш, дурариз партияйин терефнаан тялукь жаза тувуйи – тюмбюгь, журум, партияйин членвалиан адаувал. Хъа партияйикан ктаиш, судья чан ляхнихьанра шуйи. Гьаддиз чпин вазифйир тамам апIруган, тахсиркриз майилвал апIуз дурариз гучI кайи. Хъа гьамус судйир уьлкейин президентди тяйин апIура, хъа дугъхьан дурарин зиин гюзчивал гъабхуз шуладар. Дидланра савайи, Кавказдин республикйириъ «телефондин ихтияр» артухъди тарабгъна; судари гизафси чиновникарин, гьюкуматдин органарин тереф бисура, фицики хайлин меселйириъ дурарикан чпира асиллу ву.

Дидланра савайи, къанунарра дигиш, хъа аьдати агьалйирин ихтиярарин жигьатнаан вуйи фагьум ис дубхьна. Гъадабгъухьа, мисалназ, суд присяжных кIуру институт. Присяжныйирин коллегия дюзмиш апIбан бадали, 60-80 касдиз дих апIувал алабхъуру, гьадрарикан суддиз 6-7-тIан гъюрдар, дурарра гизафси чпи суддин заседаниейиъ иштирак хьуз рази даруваликан хабар тувуз. Дурарин судйириин хъухъ’вал илимдар. «Учу фициб мясляаьтнахъна гъафишра, судьяйи чаз ккуниганси къарар адабгъуру. Натижайиъ силисдикк ккайидарин, дурарин мирасарин хъюлакк учу ккахъру. Гьаз вухъа ич давди душманвал гъазанмиш дапIну?», – кIура дурари. Урусатдиъ гьаму институт, йиз фикриан, вари терефариан деребцди, суддин цирклиз юрутмиш гъапIну.
Суддихьна вуйи янашмиш’вал дигиш хьувалин жара себебарра а. Гъи къанунди судариз, прокурорариз жикъи саягъниинди суд гъабхуз мумкинвал тувра. Эгер тахсир кипнайири тахсир чан хушниинди кIул’ина гъадабгъиш, хъа прокурорна зарар гъабхьи тереф къаршу дарш, гъи суддиз силисчйири уч гъапIу далилар ахтармиш дарапIди жаза тувуз ихтияр а, аьдати къайдайин эгьемиятнакк ккадрабхъру жюре вуди. Хъа суддин ляхниъ варитIан читинуб, гизаф вахт тIалаб апIруб тахсиркарвал тасдикь апIру далилар агувал ву. Янаки, суддихьна, гьаму чан варитIан важиблу ляхин дурубхди, къарар адабгъуз шулу. Гьамусяаьт ихь уьлкейиъ 70 -75% делойириз гьаму жюрейиинди лигура, гьадму гьисабнаан, УК-йиъ 10 йис ва 10 йистIан цIиб жаза улупнайи тахсиркарвалариан гъитIиркнайи делойиризра. Саб гафниинди, суддихьан, варитIан хатIалу тахсиркрариз, дибдиан ахтармишар дурурхри, пучIу жаза тувуз шулу. Сач гьаму саягъниинди тахсиркарвалариз дилигну, 84 агъзур хатIалу тахсиркрариз (58%) рягьти жазйир тувну.

Яна аьдати къайдайин эгьемиятнакк ккадрабхъру жюре вуди кьабул гъапIу саягънакан гъи асас къайда дубхьна! Урусатдин Верховный суддин вакилар, багарихьди му жюрейиинди суддин къарарар адабгъувал 100% шлувалин вахтниинди гъавриъ гъахьну, ва сач гъабхьи чан пленумдиъ Верховный судди къанундин цIийи проект гьязур апIуз къарар адабгъну.

– Гьамусяаьт варидарин мелзниин алиб Владимир Путинди Урусатдин Конституцияйиъ дюз алаувалар тIаъбахъди аьлакьалу теклиф ву. Уву, юристдиси, гьадму дюз алаувалариз фициб кьимат туврава? Дурар лазим вуйин?

– Дурар тIаувалин метлеб – ихь уьлкейин Конституцияйиз къаршу вуйи вари халкьарин жюрбежюр къайдйир, актар, документар Уру-сатдин Федерацияйи тамам дарпIбан бадали, къанундин бина гьязур апIувал ву, яна Конституцияйин къайдйир вари халкьарин къайдйиртIан зади дерккувал. Ав, Урусатсиб чан хусуси, жарадарихьан асиллу дару политика кIули гъабхурайи уьлкейихьан му жюрейин дигиш’валар Конституцияйиъ тIауз шулу. Хъа йиз аьгъювалариинди, вари халкьарин хайлин документар, актар ихь Конституцияйихьан асиллу саягънаъ дерккуз хьибдар. Мисалназ, ООН-дин къарарар, конвенцйир Урусатдихьан тамам дарапIди гъитуз шулдар, фицики ихь уьлке ООН-дин ХатIасузвалин Советдин вакил ву, хъа учв ООН СССР-ин руководствойин жягьтлувалиинди США-йихъди ва Великобританияйихъди сатIиди яратмиш гъапIуб ву. Му документарик дурар тамам дарапIди гъитуз шлу саб гафкьан ктар, фицики дурариъ бицIидарин асас ихтиярар, инсанарин ихтиярар, яшнакк ккуркьну адру тахсиркрарин ихтиярар дюрхну ккунивалин («Пекиндин къайдйир») усулар, тIалабар атIагна.

Хъа му месэла гьаз арайиз дуфнайиб вуш, аьгъяйвуз? Урусатдин кIулиъ айидариз гизафси кьабул дарудар вари халкьарин Гаагайин уголовный суддин, Европайин инсанарин ихтияр уьрхбан суддин къарарар ву. Ихь ватанагьлийири чпин ихтиярар чIур гъапIган, уьлкейин гьюкмар жавабдарвалихьна хпан бадали, думу суддиз аьрзйир тувра. Страсбургдин судди, му аьрз-йириин биналамиш духьну, адагъру къарарар, мумкин ву, бязиган дугъри дарударра хьуз (политикайин далилар гьисабназ гъадагъну), гьаци вушра, инсанарин ихтиярар уьрхбаъ дидин аьхю ад ва тажруба а. Дупну ккундуки, му судра 1955-пи йисан СССР-ин жягьтлувалиинди яратмиш гъапIуб ву. Му тешкилатарин жергйириан Урусатдихьан бегьемди удубчIвуз хьибдар, гьаз гъапиш гъи имбу уьлкйирихьан жара духьну яшамиш хьуз шлу вахт дар, фицики Урусат европайин гьюкумат ву.

– Тажудин Бурганович, уву гъи табасаран халкьдин варитIан адлу вакиларикан сар вува, ва халкьдин арайиъ яв аьхю ва лайикьлу адра а. Дидланра савайи, ихь табасаран халкьдин яшлу касарин Советдин вакилра вува. Увуз ихь миллетдин угру-иццру йишвар, учIру месэлйир ужуди агъявуз. Яв фикриан, гъи табасаранариз гьудрубкIрайиб фу ву?

– Валлагь, ихь халкьдиз гьудрукIрайи шей’ар гизаф а. Хъа варитIан учIру месэла – зегьметнахъ юкIв хъайи табасаранариз лихуз ужудар шартIар адрувал ву. Ихь ватанагьлийир зегьмет дизригди гашди деъру халкь дар, жвуван хизан ва веледар уьрхбан бадали, гизаф зегьмет зигру халкь ву. Амма гъи зегьмет зигру йишвар адар. Улихьган заан бегьер тувру хутIлар гъи ичIиди дахьна. Гьарсар цIийи гьяким, план дизригди, фикирсузди, фу кIулиз гъафиш, гьадму уьмриз кечирмиш апIуз чалишмиш шулу. Мисалназ, улихьгандин хутIлариъ гъи тIумтIин багълар кивра. Хъа тIумтIар кивну кIури, дурар гьясил апIуз заводар адар, бегьер гъабхуз транспорт адар, йишв’ин гьясил апIуз карханйир адар. Хъа гьамрар вари хьпан бадали, улихь ккимиди план зигувал ади ккунду. Хъа гъи думу саягъ лихувалра адар.

Кьюбпиб – рякъярин месэла ву. Гьамус рякъяр тикмиш апIуз хъюгъна, амма гьадмукьан ерисузди, явашди, юкIв хътарди! ГъапIу рякъра сацIиб вахтналан пуч шула. Асфальтдин ацIушин кьабул дапIнайи къайдйириинди 8 см дубхьну, хъа дидин исиккишв гьятта 50-80 см гьязур дапIну ккунду. Мисалназ, Чечен Республикайиъ сифте 2 метркьан жил йибккуру, хъасин ижми материалар ахьри, «гута» гьязур апIуру, душв убжру, хъасин асфальт улубзуру. Хъа Хючназ гъябгъюрайи рякъюз лиг – пломбйир кивнайи шяргъсиб ву, мушвак, тушвак кивнайи пинйири алабцIна. Гьял дапIну ккуни жара месэлйирра а. Хъа, пуз ккундузузки, ЦРБ-йин улихьдин кIулин духтир Мирзягьямед Мягьямедовдин зегьметниинди, сагъламвал уьбхбан дережа улихьдитIан хайлин за гъабхьну.

Умудлу вуза, ихь гьякимар марцциди, фагьумлуди лихури гъахьиш, ихь халкьдин вари месэлйир гьял апIуз шулу.

– Чухсагъул, Тажудин Бурганович.