Улихьна йигъари узу Халагъ гъулан агьали Багьаудин Къурбановдихъди гюрюшмиш гъахьунза ва Халагъ гъул арайиз гъюбкан сюгьбат гъубхунза.
– Багьаудин Нажмудинович, Халгъарин гъул фила арайиз гъафиб ву?
– Халагъ гъул Табасарандин кюгьне гъуларикан саб ву. Гьаци вуйивал мелзниинди вуйи ктитбари субут апIура. «Гьаму мист али йишв’ин кяба апIуз ужуб йишв ву кIури, Абу-Муслимди цIар ктатну», – ктибтури шуйи йиз дадайи. Хъа Абу-Муслим аьрабарин кьушмин кIулиъ ади 730-пи йисан Дагъустандиз гъювал мялум ву. Му гьядисайихъди аьлакьалу вуди сабсана мялумат гъеебхьнийзуз. Къарабудагъкент райондин Дургели гъул’ан вуйи яшлу кас Амираслан Амировди гъапнийи: «Абу-Муслимди учв ичв гъул’ан удучIвну гъягъруган, чан хпирна бицIи бай гъитну». Гьаму улупбариз асас вуди, пуз шулуки, VII аьсриз Халагъ чешнелу гъул вуди гъабхьну ва Абу-Муслимдиз мушваъ ихтибарлу адмийир раст гъахьну. Дарш чан хпирна бай дугъу мушваъ гъитидайи.
– Халагъ кIуру ччвурнан мяна фу ву?
– Гъулан ччвур «Халагъ» аьраб чIалнаан таржума гъапIиш, «ужагъ» кIуру гаф ву. Му ччвур жюрбежюр деврариъ ва йишвариъ алабхъурайивалин мисаларра а. «Халагъ» гъулан ва шагьрин ччвур вуди Библияйиъ а. Душваъ Вавилондинна Изряилин арайиъ гъабхьи дявдикан ктибтура. Гъалиб гъахьи Вавилондин паччагь Саркисонди Изряилин агьал-йир, Вавилондин 10 гъулаз, ва шагьриз алдаъну, гьадрарин арайиъ «Халак» кIуру йишвазра дибикIна. Мушваъ Халакъ («къ» «к» гьярфнан вариант ву) гъулкан гаф-чIал гъябгъюра – къухурукарин нугъатниинди ич гъулаз «Халакъ» кIуру.
Сабсана мисал. Дербент райондин Сегьлик гъулаз Халагъ гъул’ан кючюрмиш гъахьи Гьяжимурад Султановдикан гъеебхьуб: «Сегьлик, «Халгъарин накьвар» кIури, жаради накьвар а». Миди Халгъар кIулиан Сегьлик гъахьивал улупура.
Аьлава апIуз шулуки, «Халагъ» кIуру ччвур шубудпи йишв’ина гъафну, яна гъабхну. Фила гъабхну? Шли гъабхну? Фицдар гьядисйирихъди аьлакьалуди гъафну? Му суалариз жавабар тарихчи аьлимари туври. Му яркьу ва гизаф маракьлу месела ву. 1886-пи йисан Дагъустандиъ гъубху переписдиинди, Халагъ гъулаъ 441 кас яшамиш шули гъахьну, дурарикан 240 жилар, 201 дишагьлийир.
– Халагъ гъул наан ерлешмиш дубхьна ва мушвлан фицдар гъулар рякъюру?
– Халагъ гъул Хючнахьан ригъ алабхъру сивар айи терефназдиъ 9 километр манзилнаъ ерлешмиш дубхьна. Му рякъди гъюруган, гъулахьна 500 метр имиди уз рякъ ккудубкIуру. Гъул гьюлихьан 940 метрин ягълишнаъ а ва кьюб километр ярхишнаъ айи дюзендиин ерлешмиш дубхьна. Гъулан вари терефарихъан гергмиди, 15-30 километр ярхлади Кьаркьул дагъ, Хив, Табасаран, Агъул районарин сивар, СертIларин сенгрин дагъ, Гьесхъарин, Кувгъарин, Цухдигъарин, ЦIурутIларин табар завукк ккудукьнайидарси рякъюру. Гъярарихъна ис шулайи ямажариъ Халагъ гъулхъан гергмиди хъитIикIнайи 21 гъул рякъюру.
Хъа ямажар, жилин кюгьневал улупури, дид’ина гъафи зулмар-керематарикан шагьидвал апIури, кьабирин кьарцIар айи машназ ухшар вуди, гъярар, хулар тепйирихьди гьадатIна. Му ярхлади рябкъру аьтраф хьадукра, хьадну, чвну сабди илипнайи чру гьалвиз илтIибкIуру. Халгъарин гъул гьамциб успагьи йишв’ин ерлешмиш дубхьна.
– Багьаудин Нажмудинович, интервью тувбаз чухсагъул, гьамцдар тарихи гьядисйир ачмиш апIуз увуз хъана кьувват ва ярхи уьмур туври.
