Умгьанат Сулейманова
Майдин 27-пи йигъан гъубшу Дагъ Огни шагьрин депутатарин собрание-йин ягъчIвурна йирхьубпи сессияйин яркьу заседаниейиъ Дагъустандин Огни шагьрин глава Замир Гьяжимурадовди Урусатдин Игит Исрафил Мягьямадовдин дада Магьизат Мягьямадовайиз «Дугъустандин Огни шагьрин гьюрматлу ватандаш» ччвур ва тялукь значоктувну.
Гьелбетда, ихь аьхю наслар варидарин терефнаан чухсагъулиз ва аьхю гьюрматназ лайикьлу ву. Магьизат халасдар инсанар гъийин деврин инсанариз нумуна вуди улупуз шулу. Магьизат Мягьямадовайи ккадапIу баркаллу рякъюхъди, дугъан уьмрихъди газат урхрудар таниш апIбан бадали, макьала бикIуз кIури, му игит дишагьлийиз хялиш гъахьунза. Узу Магьизат Мягьямадовайихьна гъягъру йигъан, 2-пи июнь, дугъан бабкан гъахьи вахт вуйи. Узу зенг дапIну, чахьна гъяйиз, Магьизат халайи, гъарма шурпа ва нюрхюн ашра дапIну, ихь кюгьне аьдатниинди утканди жилиин суфра гьязур дапIнайи, хъа цIиб тинси диндин китаб ва дидин гъвалахъ сюбгьнарра дивнайи. Думу шикил гъябкъган, йиз бицIи вахтра кIваин гъабхьнийиз.
Магьизат халайи, гъи жвуми йигъра ву, саб бицIиди бисми апIин, гъапнийи. Хъасин чан Исрафил кIваин апIури, чав фици веледар аьхю ва тербияламиш гъапIнуш, фици дурариз образование тувнуш, ихтилат ккебгъну.
– Аллагьди туву вари йигъариз шюкюр дапIну ккунду. Ухьхьан гьял апIуз даршлуб ихь кIул’ина гъибдар.
Узу Табасаран райондиъ Хянягъ гъулаъ 1947-пи йисан 2-пи июнди нежбрин хизандиъ бабкан гъахьунзу. Узу бабкан шлу вахтна Ватандин Аьхю дяви ккудубкIну кьюд йистIан дайи. Ич адаш Шябан дявдиз гъягъру вахтна дадайиз сар веледтIан адайи – риш Къистаман. Хъа узу, ФатIимат, Фарзилат ва Гьяжимирза дявдин кьяляхъ йисари бабкан гъахьидар вуча. Думу кюгьне вахтари йигъ-йишв лихуру кIури, гъулан агьалйирин ляхнар ккудукIурдайи. Думу жара йишвариз дурушишра, гъулаъ имиди хизандин дуланажагъ апIуз шуйи. Гъулариъ артилар, колхозар, хъасин совхозар гьяракатнаъ хьуз хъюгънийи.
Яшар тамам гъахьиган, узу йиз гъулан айитIна Исрафилин адаш Летифдиз швушвди тувнийи. Дураринра беле аьхю хизан вуйи. Саб хулан айитI чпин хизанарихъди шубур, юкьур швушв яшамиш шулайи. Думу деврин инсанар, иллагьки дишагьлийир, дирбашди вуйи. Йигъну халачйир урхру цехдиъ, йишван хулаъ халачйир урхури шуйча. Шубур швушв хулаъ ади, йицIихьуд йигълантина халачи гъядадабтIди гъубзиш, аьйиб апIуйи. ТIилисимдин хилар хьайи дишагьлийир гъахьну думу вахтарин дишагьлийир! Халачйирикра думуган ужуб кьимат кайи. Экспортдиз иша гъябгъру саб халачи убхуз вуйи пулихъ кьялан жюрейин саб хизандиз йискьубаз ипIруб масу гъадабгъуз шуйи.
Йиз уьмрикан улхруган, ихь табасаран мяълийирин устад Эльвира Аьгьмедхановайи апIурайи «Дадайин хилар» кIуру мяълийин юкьуб цIар кIваин шулиз:
Икрам вуйиз яв зегьметкеш хилариз,
Дурар ляхнихъ хътарди кIваин алдариз.
ГвачIниндиан йишвну вари ахайиз
Сикинвал гьич гъибихъуб дар дурариз.
Ав, дугъриданра, улихьна вахтари саб хизандиъ, йирхьурилан зиина бицIидар шуйи. Дурариз алабхьрубра, ипIрубра ккундийи, ва дарсарра шли ужуди урхуруш, заан образование гъадабгъузра кюмек апIуйи.
Магьа йиз жилир (гьамус рягьматлу) Летифдихъди йирхьур велед тербияламиш гъапIунча — шубур бай ва шубур риш. Ухьуз аьгъяхьузки, аьхю хизан дюбхну арайиз адапIуз рягьят ляхин дар. Ихь аьхю бабар, дадйир думу заманайиъ, хизан аьхюб ву кIури, хулаъ деъну гъузурдайи. Йигъарикан сад йигъан, Летифди, «ихь веледар ликриин апIуз, Огнийиз удучIвну гъягъюрхьа», гъапи. Дагъ. Огнийиъ хайлин йисари дуламиш гъахьича ва аьхюну ришра жвуваз тувча. Думу чан хизандихъди дишла Туркменистандиз гъушну. СацIиб вахтналан риш, мушван яшайиш ужуб ву, дада, учвуз теклиф вуйиз, гъачай, кIури хъюгъю учухъ. Огни шагьурра ужуб йишв вуйи, амма узу ва йиз жилир фукьан вушра лихури гъахьнушра, йирхьур велед арайиз адагъуз читинди гъабхьнийчуз. Ва 1987-пи йисан, ич йирхьур веледдин гележег ккабалгурча кIури, учура Туркменистандиз гъушча. Гьадушваъра, халачйир урхру фабрикайиъ ляхниъ учIвза, Летифдизра ляхин гъибихънийи. Учу удучIвну Туркменистандиз гъягъру вахтна, Исрафил Огнийиъ 5-пи нумрайин мектебдиъ сабпи класс ккудубкIну имийи. Йиз жилирин военный ляхин гизаф юкIв алиб вуйи, гьаддиз дугъу кьюрид аьхюну баяр, Аьбдулмалик ва Аьбдунасир, кадетский мектебдиз гьау. Совет уьлке дабгъбан кьяляхъ Туркменистан харижи уьлке гъабхьи, ва учу цIийикIултIан мадар апIбан бадали чарйир агуз хъюгъча. . Туркменистандиъ гъузуз ккунидарикан ерли гьюкмари чпин ватандаш’валин ихтиярар гъадагъуб тIалаб апIуз хъюгъю. Гьарсар кас чан ватандиъ духьну ккунду кIури, кьяляхъ хъадакну гъюз гьязурвалар апIуз хъюгъча. Думу вахтна Аьбдулмаликди ва Аьбдунасири кадетский мектеб ккудубкIурайи. «Учу сарун гъузурдарча, ич уьлкейиз гъягъюрча» кIури, бицIидарин документар адагъуз гъушу вахтна, учухьна документар тувундайи.
Мицисдар тербияламиш дапIнайи, ужуди урхурайи баяр деетурдарча, гъапнийи. Думу вахтна баяри сари 11-пи классдиъ, тмунури 10-пи классдиъ урхурайи. БицIидарин документар хьадарди сяргьятарилан фици улдучIвуруш, мюгьтал гъахьунча. Аьхирки, йиз кьюрид баярихъди урхурайи саб классдиъ айи юлдшин дада Еленайи, «йиз посольствайиъ таниш кас айиз, узу учвуз кюмек апIуз гъитдиза» гъапнийи. Гьадму дишагьлийин кюмек дубхьну Ватандиз гъафича. Аьбдумалик ва Аьбдунасир, Коломна шагьриъ ерлешмиш дубхьнайи военный училищейиъ урхуз учIвнийи. Хъа Исрафили чан урхуб Дагъустандин Огниъ шагьриъ 4-пи нумрайин мектебдиъ давам гъапIнийи. Гъиси кIваинди имийиз, фици Исрафил мектеб ккудубкIру аьхиримжи зенг айи йигъан Мягьячгъалайиз военный училищейиз урхуз гъягъбан бадали лазим вуйи кагъаз хуз гъушнийиш. Гьадмукьан дугъаз му военный пише ккуниб вуйики! Хъа узу хулаъ ккирчнайи халичйир тувну, лазим вуйи кагъзар уч дапIну, думу рякъ’ин гъапIза. Фукьан ликар алдагънийкIан узу, йиз баяр-шубари урхри кIури.
Дада, багъри Ватан варидариз багьа вухьуз. Дадйири гъизигу зегьмет ухьу ликариккан ккипну ккундар. Исрафил чIивиди имийиш, дугъу чан дадайиз хъана аьхю фикир тувуйи, гьюрмат апIуйи. Хъа думу игитри ихь Ватан, халкь бадали чан жан фида гъапIну. Табасаран ругариин мицисдар Кьягьял баяр тербияламиш гъапIу дадйир имидикьан гагьди, ихь табасаран тарихнаъ ичIи цIарар хьидар.
