Умгьанат Сулейманова

Дагъустандиина Чечендиан къанунсузди яракьламиш духьнайи дестйир алархьну, чпиз адмисузвалин аьйиб гъазанмиш гъапIу дурар утIурккхъанмина цци магьа 26 йис тамам шула. Амма терроризмдихъди вуйи аьгьвалат гьелелиг ихь республикайиъ, гьяйифки, читинуб вуди гъубзра. 2024-пи йисан 23-пи июнди Мягьячгъала ва Дербент шагьрариъ гъахьи гъагъи терактари ва цци 5-пи майди Мягьячгъалайиъ полицияйин гъуллугъчйириин алархьували му йиз гафар тасдикь апIура. Му терактарин натижйириъ 19 къанун уьбхру органарин гъуллугъчйир ва 5 ислягь агьалйир уьмрихъ мягьрум гъахьну, гизафдариз зийнар гъахьну.

 

Ислягь ватандашарин уьмрар уьрхюз кюмек туврайи полицияйин ва ва жара кьувватлу гъурулушарин гъуллугъчйирин ляхин лап хатIалуб ву. Амма дурари, сабдизра дилилигди, чпин пишекарвалин вазифйир тамам апIура.

Мягьячгъалайиъ яшамиш шулайи ва гъи адвокатди лихурайи Эмирчубан Къурбановди (шиклиъ) чан уьмрин хайлин йисар терроризмдихъди къаршу женгназ сарф гъапIну. Дербент райондин Аьраблинка гъулаъ бабкан гъахьи Эмирчубан чан халкьдихъан, Ватандихъан гизаф юкIв убгурайи кас ву. Думу Чечендиъ гъахьи дявдин гьядисйирин ветеран ву. 1999-пи йисан БотIлихдиин Чечен Республикайин терефнаан Хаттабдин ва Басаевдин хиликкди 2 агъзурихьна гъачгъарин дестйир алархьу вахтна Эмирчубан Къурбановди Мягьячгъалайиъ Ленинский РОВД-йиъ гъуллугъ апIурайи. Августдин эвелиъ думу ва 14-сан дугъахъди гъуллугъ апIурайидар БотIлих ва ЦIумада районарин сяргьятар уьрхюз гьаънийи. Думу къурхулу йигъари ихь ватанагьли республикайин агьалйирин архаин яшайиш бадали, жвуван жандилан хил алдабгъну, душмнарихъди дявдиз удучIвнийи.
Улихьнаси узу Эмирчубан Къурбановдихъди саб мяракайиъ таниш гъахьунза. Учу гъи дюн’яйин аьгьвалатнакан, уьлкейин ва республикайин хатIасузваликан, терроризмдихъди женг гъабхбакан, хусуси метлеб айи дявдин операцияйикан ва жара меселйиркан хайлин гафар-чIалар гъапIнийча. Гьаци, гьаму макьалара арайиз гъафнийи.

– Чечендиъ гъахьи гьядисйирин шил гъира марцциди дубгну адар — Кафари Кавказдин республикйириъ арабир шули имбу терактари думу душманарин тум ккутIнадруваликан кIура. Хъа Украинайиъ шулайи гьядисйирикан улхуруш, думу ихь уьмриъ затра ккудудубкIру читин месэла хьибди. Чечен бицIи республика вуйи, хъа Украина аьхю гьюкумат ву. Кьюб гьюкумат саб мясляаьтнахьна хуз даршулайивалин себеб – «хайир ккунидари» гъипнайи футна вуйиб варидариз аьгъю дубхьнахьуз. Гьаддиз гъи кьюб уьлкейин арайиъ мясляаьтариз вуйи рякъярра албагуб читинди алабхъура. Советарин Союз тарабгъбахъди, 1990-пи йисари Чечен Республикайиъ ккергъу гьядисйири Кавказдин архаин яшайиш чIур дапIну, халкьар дявйирихьна гъахнийи. Думу дявйирин эгьемият ва шил, текрар апIураза, гъира гьисс апIури имихьа. Кафари Кавказ ва дидихъди сабси Дагъустанра, чпин ерлешмиш хьувализ лигну, Европайиз ва Азияйиз, КIару ва Каспий гьюлерихьна рякъяр сатIи шулайи ва геополитика жигьатнаан аьхю мяна айи йишв ву. Гьаддиз дегьзаманйириланмина мушваъ чапхунчйирихъди вуйи ккудудукIру женгар кIули гъягъюри гъахьну. Гъира гьадму жюрейин гьядисйир кам шуладар. Мицдар гьядисйир шлин-вуш багахь хьайи вая ярхла «гъуншйирин» фигъил ккади шулайидар ву. Гьаму швнуд-сад йисан Чечендиъ гъахьи дявйир гьацдар футнакрари гъитIирккдар дайинхъа? Кавказдин халкьари дегь заманйириъра, гъира, сатIи духьну, чапхунчйирин, футнакрарин улихьишв гьадабтIури гъахьну ва гьамусра гьадабтIура. Эгер дюн’яйин халкьар гьарур анжагъ чан ужувлахъ хъергиш, гьадму чIуру ляхнарин биначи хаинкрарин улихьишв гьадабтIуз читин шулу, хъа ухьу вари сатIи духьну, йибтIнайи мургулси гъашиш, ухьу думу мурглихьди вари гьадму чиркинваларра, дурар арайиз хурайидарра марцц апIурхьа, – ачухъ гъапIнийи йиз сюгьбатчийи гъийин дюн’яйин политикайин гьякьнаан чан фикрар.

–Узу урхурайиган, – давам гъапIнийи Къурбановди, – учуз ич юлдшар фужар вуш, фуну миллетдиндар вуш, аьгъдайчуз. Амма му аьгьвалатну учуз дустар хьуз, илим дубгъуз, уьмрин юлдшар ктагъуз сабанра манигъвал гъапIундайи. Учу вари саб хизандин баяр-шубарси яшамиш шули гъахьнийча. Хъа гьамус?

Гьамус вари инсанар миллетариз, динагьлийиризна диндихъ хътругъдариз, ужударизна харжидариз, ихьдаризна жарадариз жара духьна. Йиз аьгъювалариинди, я саб миллетдин аькьвлира, я саб диндира му ляхнар кьабул апIурадар. Ухьу гъи, инсанар миллетариз жара апIури, швушвар ктагъури гъабхьиш, гъудгнар апIрудариз «амин» кIури, дарапIрудар йивну йикIури гъахьиш, мусурмнарна жара динар хъаърайидар чиб-чпигъ гъяъри гъахьиш, ихь закурин йигъ якьинди дявдинуб шлуб вардиз аьгъю дубхьну ккунду. Хъа ухьу сагъламвалин, образованиейин, культурайин цирклариъра жвуван миллетдин, диндин вакилар агури гъашиш, фу хьибди? Ухьухъ закурин йигъ хьибдар. Гъубшу йисан 23-пи июндиъ Мягьячгъалайиъ ва Дербентдиъ гъахьи чIуру гьядисйир фици арайиз гъафидар вуш, варидариз хабар ахьуз. Кьюрид шагьрариъра килисйирик цIийир кирчуз, душваъ айи инсанар йивну йихуз, дурарикан шлиз машатвал кайи?

Гьамци дархьбан бадали, ухьу вари сатIи духьну, гьар фици-вушра пис касдин улихьишв гьадабтIну ккунду, думу инсан дюз рякъюз духну ккунду. 1990-пи ва 2000-пи йисари «Дагъустан ихь жил ву, ухьу урсар утIурккну ккунду» кIурударра хайлиндар гъахьнийи. Хъа урсари чпин жиларилан ихьдар, яна дагъустанлуйир утIурккуз хъюгъиш, фици хьибди? Анжагъ саб Москвайиъ швнуд агъзурихьна дагъустанлуйир яшамиш шула. Жара шагьрарикан узу улхурира адарза. Ригъ гьудубчIвру терефнан чапхунчйири Дагъустан саб вахтнара сикинди гъибтри гъахьундар, мумкинвал гъабхьиш, дурар гьамусра гъунши республикйирихъди айи ихь аьлакьйир чIур апIуз гьязур ву.

Ватандин Аьхю дявдин кьяляхъ йисари ихь республикайиъ ислягь яшайиш ккабалгуз ухьуз кюмек Урусатдихьан гъафну; 1999-пи йисан Дагъустандиин варихалкьарин террористарин дестйир алархьу вахтна, ихь республика уьбхюз Урусатдин яракьлу кьувватари кюмек гъапIну. Гьелбетда, Дагъустандин халкьарира, Урусатдин кюмекниин рази духьну, дурарихъди сабси чапхунчйирихъди дявдиз гъудужвну, душмнарин кьастар батIил гъапIну. Узуз гьамцдар дюшюшариъ гьаммишан имам Шамилин гафар кIваин шулиз: «Урусат ккун апIинай ва Урусатдихъ хъугъай. Урусатди учвухъди вари сабси пай апIура». Гьамци варжар йисариинди ухьу, Урусатдихъди сабси, уьмриъ алахьру вари читинваларихъди женг гъубхунхьа ва ихь душмнарин чIуру кьастар кьатI гъапIунхьа. Гъи му кIваълан гьапIуз хай шулинхъа?

– Эмирчубан Къурбанович, ухьуз рябкъюрайиганси, Украинайиъ гъягъюрайи гьядисйири ихь уьлкейин архаин яшайиш лап читин дапIна. Урусатдин сарун Украинайихъди мюгькам ислягьвал шул кIури, фикир вуяв?

– Сифте ихь уьлкйирин аьлакьйир гьаз гъючIюргънуш, гьаддикан кьюб гаф пуз ккундузуз. 2014-пи йисан ДНР-иъ ва ЛНР-иъ гъахьи чиркин ляхнари ухьуз ихь уьмур, ихь Ватан, ихь жил хаинкар, чIуру ниятар айи инсанарихьан лайикьлу саягъ уьбхюз даршулайивал улупну. Эгер улихьган дицисдар гьядисйир кьушум цIиб айи, армияйин дакьатар зяиф гьюкуматариъ шулайиш, гьамус сяргьятар ва гьюкуматдин хатIасузвал уьбхбан ляхин аьхю уьлкйирира заан дережайиъди гъибтну ккунивал рябкъюрахьуз. Урус чIал апIру халкь яшамиш шулайи республикйириъ гьамциб, инсандин фагьум аьжайиб апIру ляхнар гъахьиган, гьарсари фикир дапIну ккунду. Бала-кьаза саринуб дубхьну ккундар, дицдар ляхнариз анжагъ сар-кьюр инсан, саб-кьюб гьюкумат аькси духьну ккундар, хъа вари дюн’яйин халкьар сатIи духьну, думу вягьшйирин улихьишв гьадабтIну ккунду. Ихь халкьдин мисал а: «Гъуншдик цIа кубкIиш, увук кум дубхьнура кубкIур». Му мисал гьаз гъабхунва гъапиш, думу Украинайин аьтрафариин чпин жанар фида гъапIу эскрарин дердери кабаб дапIнайи абйири ва бабари кIурайи «Шлиз лазим ву му дяви, гьамукьан жигьил эскрарин уьмрар кьатI гъапIу?» гафариз аьксиди хурайиб вуйиз. Гьелбетда, варитIан заануб инсандин уьмур ву. Багъри кас талаф гъахьиган, думу я гафарихьан, я наградйирихьан кьяляхъ хуз шулдар… Хъа вушра гъи ухьу думу миллетчйир сикин дарапIиш, дурар закур якьинди ихь жилиина кум-цIа, аьжал хьади гъюру, дурари чпин гьацдар ниятар вуйиб ачухъди кIура. Тмуну терефнаан гъилигиш, Украина жвуван багъри ватандин сабнуб циркил вуди гъабхьи уьлке ву. Совет вахтари Украинайиз кюч духьну, фукьан ихь дагъустанлуйири душваъ чпин уьмрар ккабалгну. Советарин Союз тарабгъиган, Украина, гьяйифки, жара гьюкумат гъабхьнийи. Думуган фуж Ватандиз кьяляхъ гъафнийи, фуж ватандаш’валин ихтиярар кьабул дапIну, гьадушваъ гъузнийи. 2014-пи йисазкьан саб ил-ишарат адарди яшамиш шули гъахьи Украинайин халкьдин арайиъ фигъил ипбан бадали, кIваъ чIуру ният ади, футна гъитIибкIуз ккуни харжи уьлкйириан вуйи «хялари» гизаф жафа гъизигну. Дявдин гьяракатар ккергъбан метлеб – Донецк ва Луганск халкьдин республикйирин ватанагьлийир ва гьацира Украинайиъ яшамиш шулайи вари урус халкь нацистарихьан уьрхюб вуйи. Му ухьу саб вахтнара кIваълан гьархну ккундар.
Дявдин гьяракатарин аьхир фициб шулуш, якьинди пуз сарихьанра даршул. Хъа ухьу гъалиб шлувалиин йиз саб шаклувалра алдариз.