Улихьна йигъари вари дюн’яйиъ фашистарин сияси дустгъариан (концлагерар) йисирар азад гъапIу вари халкьарин йигъ къайд гъапIну. Германияйиъ ва диди гъибису Европайин уьлкйириъ кIулди 14 агъзуртIан артухъ сияси дустгъар, зинданар, геттойир, инсанар йихру жара лагерар ва дурарин филиалар айи.
Думу лагерариъ фашистари 12 миллиондихьна инсанар тIанкь гъапIну: гизафдар крематорйириъ чIивиди имиди цIа кипну гъургну, газдин камерйириъ бугъмиш гъапIну, «медицинайин экспериментариъ» гъийихну. Алчагъ фашистари йисирарихьди гаш’вал зигуз гъитуйи, дурариина аьрвалар хуйи, немцарин эскрариз дурарин ифи адабгъуйи (гизафси бицIидарин), эрг’вал йивуз вахт тутруври, лихуз алауйи.
Фашистари концлагерар, кIул’инди миллетар терг апIувал метлеб вуди, гьяракатнаъ ирчнийи. Сабпи нубатнаъди гъарачи ва жугьуд миллетарин вакилар йивну йихуйи. Дустгъариъ ахъу гьарсар йисирик цифрйирин нумра капIри шуйи ва рангнан бицIи лишан кибтIуйи. Политикайин йисирар жара апIру ранг уьруб, хъа хатIалу тахсиркрарин – чруб, гъарач-йирин – диркьиб, ихтибарвал апIуз даршлударин – кIаруб вуйи. Жугьдар жара йисирарихьан жара апIбан бадали, гъатху рангнан лишнилан гъайри, дурарик йирхьуб кIакI али «Давиддин хядра» кибтIри гъахьну.
Нацистарин варитIан аьхю сияси дустгъар
Бухенвальд – Германияйин Веймар шагьрин багарихь 1937-пи йисан абццнийи. Му дустагъдиз 66 филиал айи. 1937-пи йислан 1945-пи йисаз гьаму лагериъ 239 агъзур инсан йисирвалиъ гъахьну, дурарикан 56 агъзуртIан артухъ касар гъагъи зулмариккди гъийихну.
Освенцим – му концлагерь немцарин Аушвиц вая Аушвиц-Биркенау ччвурнаккдира машгьур вуйи. Му дус-тагъдин дахилнаъ 1940-1945-пи йисари Польшайин аьтрафариин швнуб-саб чIатху сияси дустгъар ади гъахьну. Аушвиц-1 вари дустгъарин административ центр вуйи, хъа Аушвиц-2 сабишв’инди гизаф кьадар инсанар тIанкь апIру зинданси машгьур вуйи. Аушвиц-3 дустагъдин дахилнаъ 45 бицIи дустагъ айи. Освенцимдиъ 4 миллиондихьна йисирар гъийихну. 1945-пи йисан 27-пи январиъ Освенцим совет эскрари азад гъапIну.
Дахау – му дустагъ Германияйиъ Мюнхендин багахь хьайи Дахау шагьрин гъирагъдиъ 1933-пи йисан абццу сабпи сияси дустагъ ву. Кьибла Германияйиъ му дустагъдин 130-рихьна филиалар айи. Дахауйиъ 24 уьлкейиан йисирвалиъ гъахьи 250 агъзуртIан артухъ инсанарикан 70 агъзуртIан артухъ касар фашистарин гъагъи аьрвалар ва зулмар аьгь апIуз дархьиди гъийихну, гьадму гьисабнаъ 12 агъзур совет гьюкуматдин ватандашарра а. Дахауйин йисирар 1945-пи йисан апрелин 29-пи йигъан азад гъапIнийи.
Майданек – 1941-пи йисан Польшайин Люблин шагьрин гъирагъдиъ абццнийи. Думу лагеризра чан швнуб-саб чIатху филиалар айи. Вари халкьарин Нюрнбергдин суддин улупбариинди, му дустагъдиъ фашистари 1,5 миллион кас гъийихну. Лагерь 1944-пи йисан 23-пи июлиъ азад гъапIнийи.
Треблинка – фашистарин му лагерь Польшайин Варшава шагьриъ ерлешмиш дубхьнайи. 1941-1944-пи йисари Треблинка-1 зегьметнан лагериъ 10 агъзурихьна инсанар гъийихну. Треблинка-2 1942-1943-пи йисари инсанар йихру йишв вуди гъабхьну. Дявдин документариъ му лагериъ гъийиху 800 агъзур касдин ччвурар улупна.
Равенсбрюк – Фюрстен-берг шагьрин аьтрафариин 1938-пи йисан абццну. Му лагериз йисирарди анжагъ дишагьлийиртIан хури гъахьундар. СацIиб вахтналан думу концлагерин багахь жилариз ва дишагьлийириз жа-жаради бицIи концлагерар арццнийи. 1939-1945-пи йисари му лагериъ йисирвалиъ гъахьи 132 агъзур дишагьлийикан ва бицIидарикан 93 агъзур гъи-йихну. 1945-пи йисан апрелин 30-пи йигъан лагерь совет эскрари азад гъапIнийи.
Маутхаузен – сияси лагерь Австрияйин Маутхаузен шагьрихьан 4 километр манзилнаъ ерлешмиш дубхьнайи. Сифте думу Дахау лагерин филиалси ачмиш гъапIнийи. 1940-пи йисан думу Гузен кIуру конц-лагерихъди сатIи гъапIну. Улихьдин Австрияйин аьтрафариин му лагерин 50-рихьна филиалар айи. Лагерь 1945-пи йисан 5-пи майиъ азад апIайиз, душваъ 335 агъзур йисирар айи. Дявдин уьрхюрайи кагъзарин имбу далилариинди, лагериъ 122 агъзур кас гъийихну, дурарикан 32 агъзур совет гьюкуматдин вакилар вуйи.
Немец чапхунчйири совет гьюкуматдин аьтрафариинра хайлин концлагерар арццну. Дурарикан саб 1941-пи йисан Смоленский областдиъ Росвальддин ГУЛАГ-130 вуйи. Лагериз, эскрарна офицерарилан гъайри, «партизнарин гъуларин» агьалйирра хури гъахьнийи. Думу лагериъ 130 агъзурихьна дявдин йисирар гъийихну.
Росвальддин лагериз «партизнарин гъулариан» хру дишагьлийирихъди чпин бицIидарра хъади шуйи. Дурарикан аьхюнуб пай гъийихну.
Елена Карпенко ва дугъан кьюд йискьан бегьем дубхьну адру гъардаш гьаму дустагъдиъ дадайихъди ахънийи. Гъардаш немцари гаш’валиан йикIуз гъитнийи. Дурар Екимовский райондин Костыри гъул’ан вуйи. Елена Егоровнайин гафариинди, дурарин гъулан саки вари дишагьлийир чпин жиларихъди партизнарин дестйириз гъушнийи. Хъа дугъан дадайихьан кьаби адаш ва бицIидар гъитну гъягъюз гъабхьундайи. Немцар гъулаъ учIвиган, дурари лицуз даршлу кьаби аба гюлле йивну гъакIнийи, хъа дада бицIидарихъди ва гъулаъ имбу жара дишагьлийирихъди дустагъдиз гъурхнийи. Дурар 1943-пи йисан 23-пи сентяб-риъ азад гъапIну.
Дустагъдиъ дурариз вари гъябкъну: аьзабар, гаш’вал, учIвру аьхълушин, инсанариина аьрвалар хувал. Амма дурари ва жара йисирари вари аьх гъапIну ва гъи ухьуз фашистарин лагерариъ зулмарикк, Ватандин Аьхю дявдин женгариъ багъри ватан бадали гъийиху миллионариинди инсанар кIваълан гьадрархуз дих апIура.
Урусатдиъ Ватандин Аьхю дявдин бедбахтвал ктрубкIу сабкьан хизан адар. Ихь абйир-бабари гъира, думу дявдикан улхруган, думу ифи гъябгъюрайи зиянси учIруди гьисс апIури ими. Ухьура дурарин гьюрмат уьбхюз ва немец чапхунчйири ихь ватандашариз гъахи зулмарикан ихь наслиз ктибтуз буржлу вухьа. Думу дюшюшар гьархуз шлудар дар.
