ЧIал фици арайиз гъюру? ЧIал арайиз гъювал инсанар яшамиш шулайи йишвкан, дурари апIурайи ляхнарикан, ишлетмиш апIурайи мутмйирикан асиллу ву. Табасаранариз кюгьне ва яркьу тарих а. Дурар фицдар ляхнариъ иштирак шули гъахьну? Табасаранарин асас ляхнарикан вуди гьяйвнар, малар-марччар уьрхювал, мягьсулар дурзну, дурарикан мянфяаьт ктабгъувал, гъвандин ва рукьан уставалар апIувал, ругдин ва гакIвлин гъаб-гъажагъ гьязур апIувал, эскервалихъди аьлакьалу ляхнар гъахувал, ариш-веришчивал апIувал ва гьацдар жарадар гьисаб апIуз шулу.

Табасаранари чпин улхбаъ зиихъ улупнайи лахнарихъди аьлакьалу вуйи гафар ишлетмиш апIури гъахьну. Гъийин деврин табасаранарин улхбаъ улихьдин гизаф гафар ишлетмиш апIури имдар, гьаз гъапиш дурар улхбаан адахьну, фицики улихьдин мутмйир ишлетмиш апIбаан адахьну, дурарин йишв цIийи гафари гъибисну. Гъийин девриъ дейдан (тренога), дергес (коса), цIарагъ (ёмкость для сушки фруктов в тандыре), эферсюф (сок, выжатый из диких груш), жжарун (кузничные меха), юрккагъ (ярмо для быков), гаму-кюмгъяр (выемка в стене комнаты для отопления и приготовления пищи) ва гьацдар жара гафар, ишлетмиш дарапIбаз лигну, чIалнаан адахьура ясана адахьну. Дурарин йишв умриз дуфнайи цIийи мутмйир, шей'ар улупру гафари бисура.

Урус чIалнаан ихь чIалназ дуфнайи гизаф гафар а. Саспи гафарин гъурулуш урус чIалнаъси гъубзра, хъа саспидарин дигиш шула. Табасаран чIалназ жара харижи чIаларианра гизаф гафар гъафну: гъуху дявйирин тясирнаккди, ариш-веришчивал апIруган, жара йишваз гъушиган, гъябкъюбдин ччвур ишлетмиш апIувал алабхъбиинди. Харижи чIалнан гафар табасаран чIалнаъ ишлетмиш апIбан гьякьнаан гизаф гьюжатар шулу. Йиз фикриан, гьюжатар дерккну, шлубкьан чIал уьбхюз жафа дизигну ккунду.

Табасаран чIалназ чан башкъавалар а. Саспиган улхбаъ, газатарин машариъ урус чIалнан къайдйир ишлетмиш апIури шулу, амма гьарган дици дюзди гъюрдар. Мисалназ, табасаран чIалнаъ къанажагълу классдик анжагъ инсанартIан кахьрадар, хъа урус чIалнаъ – вари чIивиб; жвувтIан аьхюрихьна илтIикIруган, урус чIалнаъ «вы» кIуру, хъа табасаранарин улхбаъ аьхюризра, бицIиризра «уву» кIуйи – му ихь чIалнан хусусият вуйи. Гьамус, аьхюрихьна илтIикIруган, гьюрмат апIурза кIури, «учву» кIуру дюшюшарра алахьуру. Йиз фикриан, ихь чIалнан хусусият гъюбхиш, харжи даршлийи.

«Табасарандин нурар» газатдин 6-пи нумрайиъ Ражаб Аьлиевдин «Бабан чIалнан гьякьнаан йиз фикрар» кIуру макьала чап дапIна. Макьалайин автори табасаран чIал зяиф шулайиваликан, алфавитдиан гьярфар адахьнайиваликан бикIура. Дугъан фикрар гьякьлудар ву. Ккергъбан классариъ лихури хайлин йисар вуйиз. Узу лихуз хъюгъруган, бабан чIалназ хьуб сяаьт жара дапIнайи, хъа гьамус – кьюб сяаьт (саб – урхбаз, саб – бикIбаз). Урус чIалнан дарсар ктарди, миди вуйи вари предметариан гъахру дарсар табасаран чIалниинди кивуйи – вари предметариан китабар ихь чIалназ таржума дапIнайи. БицIидарин улхуб, фагьум апIуб бабан чIалниинди артмиш шуйи.

ФГОС-диина улдучIвиган, бабан чIалнан дарсар ктарди, миди вуйи вари дарсар урус чIалниинди гъахувал тIалаб гъапIну. Бабан чIалназ тувнайи дарсарин кьадарра йислан-йисаз цIиб гъапIну. 1-пи классдиъ лихурайи мялим алфавитдин 56 гьярф 34 дарснаъ улупуз мажбур гъахьну! Абйир-бабарра хулаъ бицIирихъди урус чIалниинди улхуз, дугъаз урус чIал улупуз мажбур гъахьну, гьаз гъапиш бицIир мектебдиъ мялимди урус чIалниинди гъахурайи дарсарин гъавриъ ахъну ккунду. Гьамдихъди аьлакьалу вуди ихь чIалнан бязи сесер бицIидарихьан ушвниан дюзди адауз шулдар, гьаз гъапиш дурарин ушвнин гьендемар бабан чIалнан сесерихьна бегьемди вердиш духьнадар. Гъулаъ яшамиш шули, сабпи классдиз гъюрайи бицIир бабан чIал аьгъдарди гъюру дюшюшарра алахьуру. Мициб гьялну бабан чIалнан гележег лап гъагъиб шулайивал субут апIура.

Алфавитдин гьякьнаан кIуруш, ухьуз ихь чIалнаъ ишлетмиш апIру гьярфарин кьадарнахьан гьаз гучIуру? Гьярф – 2 сес улупру ишара ву. Ихь чIалнаъра гьарсаб сесназ яратмиш дапIнайи чан гьярф а, ва гьарсар касдиз дурар аьгъяди ккунду. Абазин чIалнан алфавитдиъ 71 гьярф а. Дурариз чпин алфавитдихьан гучIудар, хъа ихь алфавитдиъ, йиз фикриан, урус чIалнан гафарихъди дуфнайи Ё, О, Щ, Ь кади, 56 гьярф ади ккунду. Гьеле шубубсана сесназ гьярфар улупнадар (Гг, Зз, Жж). Къаршу вуйидарра хьуз мумкин ву, амма, йиз рякъбариан, алфавит исихъ улупнайибсиб гъабхьиш, зарар даршул.

Табасаран чIалнан алфавит

А а (Арфани), Аь аь (Аьраба), Б б (БачукI), В в (Ваз), Г г (Гату), Гъ гъ (Гъаб), Гь гь (Гьар), Д д (Далдабу), Е е (Ергюх), Ё ё (Ёлка), Ж ж (Жердюкь), Жв жв (Жвугъри), З з (Зурна), И и (Инсан), Й й (Йигьаг), К к (Келем), Къ къ (Къурамат), Кь кь (Кьил), КI кI (КIарч), Кк кк (Ккум), Л л (Луф), М м (Муг), Н н (Нир), О о (Орден), П п (Палат), ПI пI (ПIилтI), Пп пп (Ппази), Р р (Ригъ), С с (Сул), Т т (Табушв), ТI тI (ТIуб), Тт тт (Датт), У у (Убрушв), Уь уь (Уьрдег), Ф ф (Фил), Х х (Хал), Хъ хъ (Хъюхъ), Хь хь (Хьа), Ц ц (Цал), ЦI цI (ЦIар), Цц цц (Рацц), Ч ч (Чул), Чв чв (Чвуг), ЧI чI (ЧIамчч), ЧIв чIв (ЧIвурд), Чч чч (Ччил), Ччв ччв (Ччвур, муччвур), Ш ш (Шарш), Шв шв (Швеъ), Щ щ (Щётка), ъ (Лиъ), ы (Дежурный), ь (Январь), Э э (Эпел), Ю ю (Юрккагъ), Я я (Яркур), ’(апостроф) (Дюн`я).