Гимндин мукьам

«Узуз, «Табасарандин нурар» газатдин юбилейиз гимн гьязур апIбанди вуча ва дидиз мукьам абгурача кIури, ихь корреспондентди гъапнийзуз. Гьациб мукьам а, дидихъди гьелелиг сарира мяъли дапIну адар кIури, жаваб тувнийза, – ктибтура Сеф’яханум Муртазаевайи. – Му мукьам, узу культурайин училищейиъ урхурайиган, Кьасум Мягьямедовичди фортепианойиин уйнамиш апIури, гъеебхьуб вуйиз. Хъасин, думу уйнамиш апIуз узухьна ча, гъапунза. Гьадихъанмина думу кIваъ айиб вуйиз».

Чан кIваъ гъубзнайи мукьам Сеф’яханумди, гафар адру мяъли саягъ дупну, хътапIну. Дугъу сесниинди уйнамиш гъапIу мукьмин бинайиин Мюгьюряли Аьбдуллаевди аранжировка гъибикIну.
Ихь халкьдин мукьмар уч апIури, зурба зегьмет гъизигу ва миллетдин мукьмарин культурайиъ чан ирс гъибту аьхю композитор Кьасум Мягьямедовди яратмиш гъапIу му мукьмин ччвур «Рубасдин сес» ву. Хъа Рубас ихь халкьдин хусуси лишан (символ) ву, ва дидкан улхруган, ихь халкьдин уьмрикан ва гьевеснакан улхура кIури, хиял вуйиз.

Му мукьам Кьасум Магомедовди гимндиз кIури дибикIнайиб дайи. Сифте мукьам газатдин коллективдин арайиз адабгъган, думу ялхъвнинуб ву кIури, гимндиз балгуруш-балгурдаш ебцури, бегьем гъалабулугъвалра гъабхьнийи. Хъа жара мукьмарихъди тевган, табасаран гьенгарин тIяаьм айиб ва дурарин бинайиин алиб, ихь гьюрматлу композитори дибикIнайиб вуйивали вари гьаму мукьам ктабгъбаъ сатIи гъапIнийи.
ВуйиштIан, му мукьмихъди багахьди таниш вуйидар хъанара айи. Арсен Аслановди дидин гьякьнаан гьамци гъапну: «Гунгьарин аьфву апIричан, гьаму кьанди уьмриан гъушу ихь каманчи йивру Муса Мягьямедов ва Кьасум Мягьямедович ужудар дустар вуйи, ва Кьасум халуйин мукьмариз радиойин гъизилин фонднаъ дугъан кьюб-шубуб мяълира айи. Муса халуйи кIваин дапIну, фунуб-вушра мярака абццруган, мяъли хътарди оркестри уйнамиш апIуз ужуб, табасаран халкьдиз лап хас вуйи мукьам ву кIури, оркестрихъди му мукьам йивуйи. Гьадмуган хъпехъури, гьаци кьабулди вуйзуз му музыка. Хъа дидиз гафар дидикIну адайи».

Читинвалар

Гимн гьязур апIуб аьдати ляхин дар. Юкьур кас сягьнайиина удучIвну, сатIиди мяъли апIру тажрубара ухьуз гизаф а, пуз шулдар. Мукьмин аранжировка апIруган, мяъли сар касди апIурин, дарш швнур-сари апIурин, сабан берглувал адайи. Хъа мукьам гьязур дубхьну, дидихъди гимн сягьнайиина адабгъуз мяълийирин устадариз гизафдариз гъач пуз къарар адабгъруган, юбилей гъабхру йигъ тяйин дапIнайи, ва вахт цIибтIан имдайи. Дидланра савайи, саб гьамциб месэла вахтниинди гьял апIуз фикриз дуфнадайи. Мяъли апIурайидарин сесер гьардин чан хусуси жюрейиндар ву. Ва саб жюрейиинди дибикIнайи мукьмихъди жюрбежюр сесер хъирчну мяъли пуб читин ляхин ву. Гьаддиз гьарсари мяъли апIурайи пайнаъ жа-жаради мукьам ккабалгуз гизаф вахтра ккунду. Аммаки мукьмин думу терефниин хъанара лихуз вахт имдайи. Гьаддиз, сеснан тясирнан, гъалинвалин хусусивалар себеб вуди, мяъли апIурайидариз чпин сесерин девлет бегьемди ишлетмиш апIуз мумкинвал гъабхьундар. Вушра, му месэлайикан улхруган, дурарин юкьридинра гафар гьамциб саягъ ккудукIурайи: «Мюгьюрялди музыка ужуди уч дапIна, зегьмет гъизигну касди, аьхю чухсагъул чаз!»

Мяъли апIурайидариз алабхъу сабсан читинвал гьадму вуйики, дурариз думу дудубгъну, сягьнайихьна гьязур хьпаз вахт лап цIибдитIан имдайи. Читинвалиан читинвал удубчIвуру кIуруганси, ражаригъ гъяхьну, му юкьур касдикан шубур кетIерццнура айи. Чухсагъул чпиз, сабдизра дилигди, гимн арайиз адабгъу!
КетIерццну ашра, мяъли апIуваликан Мар’ям Къазиевайи гьамци кIура: «Читинвал алабхъган, узук гьациб гъиллигъ казук – узу узузтIанна читинди айидарикан фикир апIури шулза. Ляхин жавабдарвалиин алабхънийи: хъа ухьу дарапIган, шли апIуру! Чухсагъул гъарашугъариз! Пишекрар гьаддиинди тафавутлу ву: дурар варибдин гъавриъ айи, ва вари дюзди шлубси гъапIнийи. Мяълийин гафарихъ хъпехъруган, гьадрарира улихь гьитуйи, йиз мялим Кьасум Мягьямедовичдин мукьмира юкIв капIуйи».
Сабур туврайиб гьадму вуки, гележегдиъ, гьардин сесназ гъилигси, жа-жаради мукьамра тартиб дапIну, цIийи дережайиъ гимн кIулиз адабгъуз шулу.

Мукьам гьязур апIуваликан

Мяълийин мукьам фукьан ужуди Кьасум Мягьямедовдин хатI ва халкьдин мяълийирин тIяаьм уьбхюри гъибикIнуш, гьаддиин мюгьтал гъахьнийза, ва Мюгьюрялдиз, аранжировка гьязур апIувалин ерийиин неинки узу, хъа вари гьяйран духьнайиваликан гъапнийза. «БицIидихъанмина, белки, йиз бахтнаан вушул, ич гъулаъ азербайжан телевидение улупуйи, ва узу гьамцдар оркестрарин мукьмаригъ аьхю гъахьунзу. Гьаддиз му жюрейин музыка йиз къанажагъдиъ убчIвну, ва диди гъи чан натижйир тувра. Мукьам, йиз гевюлиан фици гъюраш, гьаци гъибикIунза, – гъапнийи Мюгьюряли Аьбдуллаевди. – Дюзди кIуруш, му мяълийин нугъат сабпи ражну гъеебхьуб вуйиз. Сеф’яханум Муртазаевайи, думу халкьдин саягънан инструментариин йивру музыка ву гъапиган, гьамци гьязур гъапIнийза».

Натижа

«Гимн гизаф ужуб гъабхьну, –кIура Аьбдуллагь Мирзакеримовди. – Рягьматлу Кьасум Мягьямедовдин мукьам гизаф пишекар шубуб гъат ади саягъ кадабгънайиб ву. Чухсагъул чаз, рягьматдиз душнашра! Гьамусяаьт айи мяълийириз ухшар вуйиб дар, дурарихьан тафавутлу мяъли ву. Му мяъли гьаргандиз гъубзди». Му тема давам апIури, Бесханум Гюльмягьямедовайи гъапи гафарра дикIурза: «Мукьам фукьан-вушра уччвуб, мяна айи, тIяаьм айи, дикъатнан, гьякьнан мукьам ву. Гафарра кIваан заз адабгърусдар ву».
Хъа ихь рягьматлу аьхю композиторин мукьмиз цIийи уьмур тувбиин вари гизаф рази вуйиваликан Арсен Аслановдин гафариинди пуз ккундузуз: «Гъабхьи ляхниз узу заан кьимат дивраза. Гьаз гъапиш, ихь ужурсир композиторин мукьам гафар хътарди гъубзнайивал ужу дайи».
Гьелбетда, варди му мяълийиз дикъат тутрувузра мумкин ву, гьаз гъапиш гьамусяаьт суйнаъ айиб жараб ву, аммаки гъавриъ айи инсанари газатдин гимндиз ужуб кьимат дивра. Гьар фици вушра, ухьуз айи дакьат арайиз адабгъунхьа.

Чухсагъулин гафар

Мукьан инсанар сатIи апIурайи ва варди сар-сариз чухсагъул кIурайи проект ухдитIан алабхъну адайзуз. Гимн арайиз адабгъбакан гафар апIруган, гьарсари мукьмин авториз, думу кIваин гъапIуриз, аранжировка гъибикIуриз, гафарин авториз, мяъли гъапIдариз, юбилейин тешкилатчйириз, спонсорариз, иштиракчйириз, газатдин терефнаан гъапIу гьюрматариз, туву грамотйириз ва пешкешариз, уч духьнайидари манивалиинди кьабул апIувализ ва гъиву гарччлариз, аьхю гьисабнаан, газатдин редактор Гюлягьмад Маллялиевдиз ва дугъан албагу коллективдиз – яна вари терефариан варди варидиз чухсагъул кIурайи. Хъа мициб аьгьвалат – юкIв рази апIурайи сатIивалин лишан ву.

«Ухьу гьамусяаьт му жюрейин ляхнар артухъси дапIну ккунду – ихь чIал, ихь культура уьрхбан бадали. Ухьу бабан чIал дубгрударикан даришри!», – кIура бабан чIалниинди вуйи мяълийирин арха Марьям Къазиевайи. Ва му макьала дугъан гьацир гъарашугъ Бесханум Гюльмягьямедовайи гъапи гафариинди ккудубкIуз ккундузуз: «Ихь гимн, ухьу вари чалишмиш духьну, варидари сатIиди зегьмет гъизигган, кIулиз удубчIвуб ву».

«Табасарандин нурар» газатдин гимн

Мукьам Кьасум Мягьямедовдин
Гафар Эльмира Аьшурбеговайин

Табасаран халкьдин уьмрин тарихчи,
Миллет сатIи апIурайи чархачи,
Гафар`инди дибикIнайи халачи -
Багъри газат «Табасарандин нурар».

Йиз миллетдин
шад йигъарин -
Шад йигъарин
ва нивгъарин
Уртагъ вуйи чIиви, мани «Нурар» -
Багъри газат, аргурава юкIвар!

Яв табариъ либхури а бабан чIал,
Хьуз гъидритуз ихь абйирин ирс
мичIал,
Машквар вуйси, вардиз арццна яв
урчIар,
Багъри газат «Табасарандин нурар».

Йиз шадвалиъ
хъа узухъди,
Йиз дердериъ
хъа узухъди
Гирами Ватандин аку нурар –
Йиз Табасарандин аку нурар.