Аьлимарин хилиъ айи тарихи документариинди, урсар сабпи ражари Крымдиз 8-пи ва 9-пи аьсрариъ гъафнийи. Думугандин гьядисйир князь Бравлиндин ччвурнахъди аьлакьалу апIура. Гьаци вуйиш-дарш, тарихчйирихьан якьинди тасдикь апIуз шулдар. Амма саб аьсрилан полуостров кюгьне Урусатдин Тмутараканский княжествойин саб пай гъабхьну.

Дидин кьяляхъ табиаьтдин уткан аьтрафар, алжагъури, хайлин халкьари – генуэзари, эрменйири, османари дисури гъахьну. 18-пи аьсрин аьхириъ Урусатдин паччагьлугъди региондиз чан тясирлувал улупуз хъюгъну. Думуган Екатерина Кьюрпири Крымдин саб пай Урусатдин дахилназ гъадабгъну. Крымдин дявдин вахтари полуостровдин аьтрафарин саб пай османарин хилиъ айи, хъа аьхириъ Урусатдин империяйин хилиз гъадабгънийи.

Ватандаш дявдин йисари полуостровдиин швнуб-саб ражари пайдгъарра, политикайин ччвурарра гьюдюхнушра, натижайиъ РСФСР-ин дахилнаъди Крымдин Автономный Советарин Социалист Республика арайиз гъафнийи. Ватандин Аьхю дявдин йисари Крымдин аьт-рафар вермахтдин кьушмари гъидиснийи.

1954-пи йисан Крымдин область РСФСР-ин дахилнаан, УССР-ин – Украинайин дахилназ тувнийи. Советарин Союз ккадабхъбан кьяляхъ, полуостров Украинайин дахилнаъ гъубзнийи.
2014-пи йисан февралин аьхириъ Украинайиъ политикайин аьгьвалат гъизгъин дубхьнайи. Ригъ алабхъру терефнан уьлкйирин ва США-йин тясирлуваликкди рангнан инкьилабар, евромайданар гъахури, гьюкмин кIулиъ айидар халкьдин яшайишдин гъаразнаъ адайи. Гьаддиз Урусатдин кIулиъ айидари, инсанар йихувалин дюшюшар ярхла апIбан бадали, полуостровдин аьтрафариина дявдин гъуллугъчйирин дестйир гьаънийи. Думу региондиъ яшамиш шулайи инсанариз Урусатдин политикайин тереф кьабулди вуйи. Урусатдин дявдин гъуллугъчйири ва чпин хушниинди тешкил духьнайи инсанарин дестйири полуос-тровдин аьтрафариин али объектарин ва Крымдин гьюкмин дахилнаъ айи Украинайин яракьлу кьувватарин дявдин частарин ляхин чпин ихтиярназ гъадабгънийи.
Урусатдин вари терефарихъан гъюрайи кюмекниинди, мартдин 16-пи йигъан полуостровдиин референдум гъубхнийи. Референдумдин натижйир 18-пи мартдиъ мялум гъапIнийи: Крымдин 96,7% ва Севостополин 95,6% агьалйири Урусатдин дахилнаъ хьуз чпин разивал ашкар гъапIнийи. Гьадму йигъан Президент Владимир Путин Москвайиъ Кремлин дараматдин Георгиевский залиъ Крымдин делегацияйихъди гюрюшмиш гъахьнийи. Дурари полуостров Урусатдин дахилназ кьабул апIбан гьякьнаан йикьрариин къулар гъизигнийи. Крым Республика ва Севастополь Урусатдин Федерацияйин цIийи субъектар гъахьнийи.
Къайд апIуб лазим вуки, ккудушу 9 йисандин арайиъ полуостровдиин яшайиш ужуб терефназди дигиш дубхьна. ВаритIан асас дигиш’валар –тазади тикмиш дапIнайи ва апIурайи рякъяр ву. Крымдин агьалйирин хулариз табиаьтдин хусуси дакьатарикан шид гъюз хъюгъна, чюллериъ гизаф йисари убзури адру дюгю убзуз хъюгъна. Сагъламвалин идарйир цIийи авадлугъарихъди, ужудар духтрарихъди тямин апIура. ЖКХ-йин цирклиъ расвалин ляхнар гъахура, спортдин артмиш’валра ужуб дережайиз дуфна.