2020-пи йисан 19-пи июндиъ ихь газатдиъ Ш.Гьямидовдин «Аварши, аварши гъапну кIури, ушвниъ меълишин шулдар» кIуру макьала гъурхубси, кIулиз – яраб, ухьу фукьан сабур адру халкь вуйкIан кIури, фикир гъафнийиз. Хъанара уччвуди фикир гъапIган, ачухъди пуз шулзухьан: мушваъ, гьелбетки, халкьдин тахсир адар. Ухьу имбу халкьарин кьяляхъ саб жигьатнаанра гъузнадархьа, я гъузрира дархьа. Ихь жиларра, дагълар-багъларра, сивар-галарра, деуб-гъудужвубра имбударинтIан зиина вуди гьисаб апIурахьа. Ухьу гьарган, гаф саб дапIну, ихь Ватандин гюрчег’вал дюбхну, хъанара думу за дапIну, гележегдиъ гъюзимбу насларин уьмур ккабалгбахъ духьну ккунду. Гьарсар касди чав апIурайи ляхниъ шлубкьан гьаргандиз, учв тму дюн’яйиз гъушишра, саб шил гъибтруганси, жараси шулдарш, жвуван веледаринкьан кIваълан гьадрархруси дапIну ккунду. Хъа ихь бязи жигьилари, яшнаъ айидари, кьаби духьнайидарира, арабир чпиз зат лазим дару ва чпихьан удудукьру ляхниин эллешмиш духьну, гьаци ичIиди вахт гьапIри шулу.

 

Вари айиганси, саб кучIалра ктарди, саб бицIи гьядисайиканра пидихьа. Мициб саризкьан алалабхъри, алабхъишра уларихьан фана апIинай. Дюз гъапиш, му гьядиса газатдиъ чап дапIну адабгъузкьан лазим дардира хьуз мумкин ву. Сарун ашкар гъабхьихъан тина, гъит, гъийилан тина сарикьан лазим дару буш гафарна ляхнар текрар дарапIруси, бязидариз саб дарсра ибшри.

2015-пи йисан медицинайин илмарин доктор И.Шамовди «Дагъправдайиъ» дагъустан чIалар ахтармиш апIуб герек дар, республикайиан удучIвхъан тина дурар алахьурайидарра дар, кIуру мянайин макьала чап гъапIну. Илмар ахтармиш апIру педагогикайин институтдин вакиларин тIалабниинди, узу гьадму макьалайиз ужуб жаваб тувунза ва дибикIнайибдикан, халкьдин агъалиъ кIуруганси, «гъван гъвандиин гъибтундарза». Духтир наан а, чIал наан а? Лазим дару йишвягъ гъючIвну ккундар. Абумуслим Жяфаровдилан гъадабгъну, Багьаудин ва МутIалиб Митаровар, Манаф Шамхалов, Багъир Ражабов, Юсуф Базутаев ва гьацдар жара тек ихь чIалниинди бикIурайи шаирарна писателар фукьан ашул! Жара халкьаринра гьаци ву. «ХХ аьсрин Гомериз» зат урус чIал аьгъюди гъабхьундар. Расул Гьямзатов вари дюн’яйиз бабан чIалниинди машгьур гъахьну. Мурар ихь медениятдин, аьдатарин, деуб-гъудужвбан, гьарсабдин кьялаъ айидар ву, гьамусдин, гъубшу ва гъюзимбу вахтарин дибдиъ гъузрайидар ву.

Му макьалайин кьяляхъ варибдин гъавриъ гъахьи духтир И.Шамов ккебехъну гъузну. СацIиб вахтра гъубшундар, Ш.Гьямидовди 2015-пи йисан 14-пи августдиъ чап гъапIу «Языки могут как возникать, так и исчезать» кIуру макьалайиъ, Загьир Загьиров дюз дар кIури, И. Шамовдин тереф дибисну, учв бабан чIалниинди бикIурайи «шаир» вуйибра кIваълан гьапIру. Гьелбетки, Москвайиъ аспирантурана докторантура ккудубкIну, душваъ кандидатвалин ва докторвалин диссертацйир дюрхну, педуниверситетдиъ чIаларин кафедрайин заведующийди дилихну, филологияйин илмарин Кавказдиъ адрубсиб учёный совет яратмиш дапIну, хьуцIурилан зина кандидатарна докторар гьязур дапIну, Африкайиъна Турцияйиъ урус чIалнан дарсар киври дилихну, гъийин йигъанра бакалавраризна магистрариз йиз авторвалин курсар урхурайи, швнуб-саб монографияна учебникар гьязур дапIну, ккебехъну жвуван пишейихъ хъайириз му ляхникан гиран гъабхьири, узу ихь «Годекан» газатдин редакцияйиз 2016-пи йисан 15-пи майиъ «Живые и мёртвые языки» кIуру макьала хътапIунза. Макьалайиъра узуз сарихьанра саб жаваб тувуз даршлуси, вуйи-вуйиси, хъайи-хъайиси варибдикан, гизафси 2016-пи йисан удубчIву «ГъуштIилна гъач» кIуру китабдиканра, «Гьямидовдин уьмрин дибдикан» саб бицIи юморсиб кайи макьала гъибикIунза.

Гьадму вахтназкьан, дюз гъапиш, гьаддин кьяляхъра, дугъкан «Мялим, аьлим, шаир» кIуру саб жюрейин, текрар дапIнайи аьхю макьалйир «Табасарандин нурариъ», «Годекандиъ», «Литературайин альманахдиъ» удучIвнади гъахьну. Гьар фици вушра, гьаму ражари фукIа апIуз дарши Шихмягьмад, Загьировдиз жаза тувай кIури, педуниверстетдин кафедрайин заведующийихьна, проректорарихьна, ректорихьна аьрзназ гъягъюри гъахьну. ФукIа ктудубчIвган, мугъу, узуз гьелегьар йивури, гучIар ккаъри, кагъзар дикIуру ва Мягьячгъалайиъ Ленинский райондин суддизна полицияйин начальникдиз аьрзйир дикIуру. ИкибаштIан, мурар вари гьаци ктIуршвурайи ляхнар ва вахтар дар. Гьар ражари узуз тек-лифар апIури, вахт адаршра, гъягъюри, гъаврикк ккаъбан кагъзар дикIури гъахьунза… Аьхирки, Шихмягьмаддин язухъ гъабшири, дугъаз агьли касарин Советдиз теклиф дапIну, гьядисайин гъавриъ тIаъну, гьадму ляхин ккебгъну, варибдин тахсиркарра учв вуйиб субут апIуз гъитну, гьар фици вушра хил хилиъ йивну, гьаргандиз му саризкьан герек дару гъалмагъал хъябкьбан мясляаьт гъапIнийча.

Хъа гьамус шли му алаънуш, вая мугъан кIул жараси илтIибкIнуш, зат дарш хьуд йислан, цIийикIултIан саб аьхю футнайин макьала дибикIну, «Табасарандин нурариъ» чап апIуру (19.06.2020). Гьамциб фикирсузвалиинди хъанара фуж фуж вуш, фуж фтихъ хъаш ва гьапIраш лап ужуди аьгъю шулу. Гьелбетки, суаларра арайиз гъюру: Гьаз? Фу метлеб вуяв? Фу ккундувуз?

Саб кIуруб, кьюрид чвйирикан саб фикирсуз макьала бикIуз хъюгъиган, мурар вари жигьатариан учвтIан зиина вуйибдикан, кьюридра гьюкуматди гьясбикк дапIнайи машгьур аьлимар вуйибдикан, саб макьалайиъ кьюридизра кьимат тувуз мугъхьан даршлубдикан, дициб ихтиярра чаз адрубдикан, кьюриддинна мектебариъ ва вузариъ ишлетмиш апIурайи учебникар, саб хайлин жара китабар, ахтармиш апIбар айиваликан ва гьацира жара дурарин эллешмиш’валарикан яраб мугъу гьаз фикир гъапIундайкIан? Чвйирин арайиъ учIвуз му фуж ву? Гьаз мугъу саб макьалайиъ, бицIинурин ад апIури, аьхюнурин синих апIура? Табасаран чIал ахтармиш гъапIу П.К.Усларикан, Л.И.Жирков-дикан, А.Н.Генкойикан, К.Боудайикан, А.Диррикан, А.Магометовдикан ва жарадикан мугъаз гьич загъра аьгъдар. Хъа дурарикан дибикIнайи макьала мугъаз лап кьабул дубхьну, дидин адарра апIура. Хъа ухьу артухъдира П.К.Услари юкьуб-хьуб монография имбу дагъустан чIалариканра гъидикIну гъапиш (месела: «Аварский язык», Тифлис, 1889; «Кюринский язык», 1876; «Хюркилинский язык», Тифлис, 1892), гьамура Гьямидовдиз илимдин макьаласи гьугъубжвуйкIан?

Кьюб кIуруб, автори чан фикирлу макьала Левсет Дарчевдилан ккебгъна. Яраб думу фуж вуйкIан? Даршиш, учвсир гъидихънийкIан? Гьар жюрейин фикрар гъюру кIулиз. Я кас, ихь чIал ахтармиш дапIну, думу артмиш хьпаъ шубуб дережа му-аьййан ву: 1) аджамдин (аьраб чIалнан варитIан аьхю диалект) бинайиин алди; 2) латиницайин бинайиин алди; 3) 1930-пи йисарилан мина кириллицайин бинайиин алди. Аьхиримжи девриъ табасаран литературайин чIал яратмиш гъапIур, дид’инди букварар ва жара учебникар дюзмиш гъапIур Темирхан Шалбузов вуйибра варидиз муаьййан ву. Гьаддихъан мина му илим дерин апIурайи йицIбариинди аьлимарин ччвурар ктухуз шулу. Амма Гьямидовдина Дарчевди гъибикIу, хусуси мянайин журналариъ чап дапIнайи саб зяиф макьалакьан алабхъундарзуз…

Шубуб кIуруб. Эгер авториз «ухьу» ва «учу» гафариъ тафавутлувал рябкъюри адарш, «ихьу» ва «ичу» кIуру кьюбиб саягъарра литературайин чIалнаъ тIауз теклиф апIураш, дугъаз литературайин чIалнакан, дидин диалектарикан ва жара нугъатарикан гьич саб хабарра адар. Макьалачийи «ккундузуз» ва «гундузуз», гуккум» ва «ккуккум» гафар сабси ишлетмиш дапIну ккунидар ву кIуруган, хъанара аьлхъюб гъюру. Гьаци вуйиган, жара аьлимарикан, гизафси вари жвуранарихъанди гъудуркьу ихь аьлимарикан улхруган, мугъаят духьну, «йицIубан деебцну, сабан кадабтIну» ккунду. Фицдар вушра къуру фикрар кIулиз гъафну кIури, вари халкьдин улигь дурар ачухъ апIуб аьйиб ву. Буш гафар – артухъ гафар ву. Фукьан зигьимлу кас гъахьишра, дугъу апIурайи заан ляхниъра бицIи гъалатIар хьуз мумкин ву. ФукIа дарапIрайирикан саб гъалатIра шлуб дар. Думу учв ичIи гъалатI ву. Эгер узу лазим гъабши йишв’ин, 25 касдикан ибарат вуйи студентарин группайиан 15 касди филологияйин факультет уьру дипломдиз ккудубкIну кIури гъапнушра, Гьямидовдиз нач дубхьну ккунду гьадму тIублан апIуз, хътругъуз ва газатдиз бикIуз. Яраб мугъаз гьамцдар мялуматар документариинди тасдикь дапIну шлубдиканкьан аьгъдайкIан? Гьаци вайиган ачухъди, газат урхурайидариз рябкъруси ва ебхьруси, марцци кIваан пуз шулзухьан: макьала ккебгъну ккудубкIайиз ичIи, буш ва ухькан аьйиб апIру гафар ву. «Мялимдиз, аьлимдиз, шаириз» артухъдисира нач дубхьну ккунду.

«Макьалайин» автор ихь варитIан заан вуйи, Дагъустандиъ айирсир, Урусатдиъ ва жара гьюкуматариъ машгьур вуйи академик Мягьямед Ражабовичдик ктIукьруган, хъанара аьлхъюб гъюру. Мунуб хъанара ярхи тема ву. Наънан ккучIвур наънанди ккудучIвура? Яраб мугъан кIваъ фукьан гъарх айкIан? Думу гьапIруб ва наънан гъафиб вуйкIан? Гьяйиф, мугъан гьаци метлебсузди гъягъюрайи вахтар. Сабур адруриз аькьюлна фикирра даршул, кIуру гафар дюз ву. Гьяйиф, гьамциб аьхирихъна гъюз, эйбежар инсан хьуз.

Ич теклифар: 1) сари сарилан дикIурайи, саб хайирра ктру макьалйир редакцияйи кьабул дарапIуб, дурар чапра дарапIуб. Гьяйифки, кьяляхъна вахтари футнийири газат барбатI апIура; 2) газатдиъ литературайин маш гьатIабццуб. Ихь халкьдиз гъийин шаирарикан ва писателарикан бегьем хабар адар, фуж фуж вуш затра аьгъдар; 3) телевидениейин «Мил» ва табасаран чIалнан радиопередачйирихъди сигъ аьлакьа уьбхюб. Гьаму шубуб подразделенйирин кIулиъ айидар, чпин пишекрарра хъади, багъри чIал уьбхюз, илим жигьатнаанра ахтармиш апIуз, зат сикин дарди дигиш шулайи лексикайихъдира таниш апIуз, думу хъанара артмиш апIуз буржлу вуйидарси гьисаб апIурхьа. Гьар фици вушра, чIал, ихь тарихси, юкIвра, жанра, накьдин, гъийин ва закурин йигъра ву. Ляхин гъийин наслихъ дийибгъна; 4) гьар йисан Дагъустандин филиалин чIаларин ва литературайин Институтдиъ Шарафудин Дашдемировдина профессор Сабрина Ханялиевнайи табасаран чIалнан секцияйин «гергми стол» гъабхурайиб ву. Душваъ чIалнанна литературайин пишекрар, мялимар ва аьлимар иштирак шулайиб ву. Тек гьадушваъ варидин мясляаьтниинди чIалнаъ дигиш’валар тIауз ихтиярра айиб ву. Гьелбетки, гъийин йигъан чIалнак ктIукьбаз саб себебра адар. Гьаму жигьатнаанра ухьу табасаран чIалнан пишекар Аьшуряли Аьдиловдин сеснахъ хъебехъну ккунду; 5) Ш.Гьямидовдина Л.Дарчевди чпин романар, повестар, шиърар ва жара заан жюрейин эсерар чпин гъуларин нугъатариинди гъидикIишра хай шулу. Табасаранар фици вушра сар-сарин гъавриъ ахъру. Гьяйифки, мурар гьамусра ихь чIал варитIан читинуб ваъ, хъа варитIан девлетлуб вуйибдин гъавриъ ахънадар. Фонетикана лексика, морфологияна синтаксис жигьатнаанра му саб читинвалра адарди субут апIуз шлу ляхин ву. Дидкан хъа ражари бикIидихьа.