Табасаран халкьдин культурайикан улхруган, сабпи нубатнаъди кIваина гъюрудар халачйир ву. Халачйириинди ихь халкь вари дюн’яйиз машгьур гъабхьну. Амма гъийин девриъ халачйир урхури имбудар сар-кьюр кастIан дар. Йиз фикриан, эгер мициб аьгьвалат гъубзиш, гележегдиъ думу сяняаьт ихь халкьдин арайиан зат имдарди дубгиди.

 

 

Улихьна йигъари «Табасарандин нурар» газатдин редакцияйиз Гьюкуматдин Табасаран драмайин театрин кIулин художникди лихурайи Урусатдин художникарин союздин член, Дагъустан Республикайин лайикьлу художник Аьбдурягьман Уьсманов хялижв гъахьну. Му кас, чан хусуси чешнйир яратмиш апIури, халачйирин устадвал уьбхбиин ва артмиш апIбиин машгъул духьнайир ву.

 

Художникдихъди сюгьбат ккебгъубси, дугъан табасаран халкьдин сяняаьткарвалихъан юкIв убгурайивал дишлади аьгъю шуйи. Дугъу гъапиганси, культурайин артмиш’вал гьюкуматдин идарйири тамам апIурайи ляхникан асиллу ву.

 

«Мисалназ, ихь гъулариъ айи культурайин хулар гъадагъурхьа. Дурарин улихьна вахтарин ва гъийин гьял теврухьа. Гьаддиинди пуз шулуки, культурайиз лап цIибтIан фикир туврадар. Магьа ихь театриз жигьил директор Аьлимурад Аьлимурадов гъафихъан мина, учу, жара йи-швариан дих апIури режиссерар хъади гъюри, хайлин таза пьесйир диврача. Хъа, дивра кIури, ихь районарин гъулариъ дурар улупуз шлу йишвар адар. Фицики, саки вари гъулариъ айи культурайин Хулар лап читин гьялнаъ а.

 

Хъа сабсанубдикан дарпиди гъитуз шулдар. Ихь эрайиз улихьна V аьсрин тарихчи Геродотди ихь халачйирикан дибикIна, кIури шулу. Хъа саспидари, ихь халачйир кьанди арайиз гъафну, кIура. Дурар филан арайиз гъафнушра, гъийин йигъан табасаран халачйир гьясил апIру циркил лап гъагъи гьялнаъ а. Фикир гъапIиган, гьамциб ад айи табасаран халачйир урхувал гъи мициб дережайихъна дуфнайиган, кIваз лап иццру тясир апIура.

Узуси, йиз баярра художникар вуйиз. Халачйир гьамциб гьялнаъ айивализ учхьан архаинди лигуз шуладарчухьан. Жвуван пишейихъди аьлакьалу вуйи халкьдин сяняаьт ккадабхъурайиган, гизаф дерд шулачуз»,

– кIура Аьбдурягьман Уьсмановди.

 

Мялум вуйиганси, сад-кьюд йис улихьна ихь районариъ халачйирин фабрикйир анжагъ Хив райондин Хив, Мажвгул ва Ляхла гъулариътIан имдайи. Гьадрарикан Хиварин фабрикара сарун ккидипну. Хъа имбуну фабрикйирин гьялра думукьан ужуб дар. Гъи гьюкуматдин терефнаан дурариз зат кюмек адар. Хъа Табасаран райондикан улхуруш, душваъ цIиб улихьнаси халачйирихъди ляхин апIурайи дилаварчи кас Ариф Сулеймановди, чан дакьатарихъ Къужникарин гъулаъ фабрика ачмиш дапIну, халачйирра урхуз хъюгънийи. Хъа гъийин девриз гъилигиган дурариз му ляхин жанлуди артмиш апIуз мумкинвал адар. Фицики, ихь халачйириз удубчIвурайи кьимат багьади ву. Аьхю кьимат тувну, халачи масу гъадабгъуз мумкинвал айи касарра думукьан адар.

 

Мидин гьякьнаанра Аьбдурягьман Уьсмановди гъапиганси, гъийин девриъ аьдати касариз гъюрайи маважиб лап цIиб ву. Дурарихьан, му маважибдихъ чпин кюлфетарра дюрхну, багьа кьиматназ хилин гъурху халачйирра масу гъадагъуз удукьурадар. Гьаддиз, фабрикйирин исккан кьиматназ вуйи халачйир масу гъадагъури, хуларикк ккирчра.

 

«Эгер улихьдин вахтари Табасаран райондиъ 2500-тIан, хъа Хив райондиъ – 1000-тIан артухъ халачичйир айиш, гъи дурар тIубариинди ктухуз шулу. Халачйирин сяняаьткарвал кьяляхъ йивна. ЦIиб вахтналан дурар затра имдарди дургуз мумкин ву. Мици хьувалин асас себеб – ляхин гъагъиб, хъа халачи убхбаз туврайи кьимат лап цIиб вуйивалиъ а. Гьаддиз дишагьлийириз думу ляхин апIуз ккунди имдар.

 

Му месэла фици гьял апIидийкIан кIури, хайлин фикрар апIури гъахьунча, ва узуна йиз баяри ихь халачйир механизмламиш дапIнайи жюрейиинди урхуз проект гьязур дапIнача. Проект гъапиган, думу, ихь кьюб кьюкь ади урхурайи заан ерийин хилин халачиси, 10 сяаьтнан арайиъ ерийин халачи убхру цIийи дуркьарин проект ву. Му проект уьмриз кечирмиш апIбан бадали, дакьатар лазим ву. Му терефнаан кюмек апIру касар Чебоксары шагьриъ дидихъначуз – «Техмашхолдинг» ООО-йин генеральный директор Владимир Калинин. Багарихьди механизмламиш дапIнайи дуркьар гьязур дапIну, дурар ляхник кирчуз план диккайич. Гьадму дуркьарин кюмекниинди гъурху халачйирилан гъафи гъазанждихъ ихь хилин халачйир урхурайидариз туврайи маважиб за апIувалра планарик кайич», – къайд гъапIну Аьбдурягьман Маллялиевичди.

 

Му проект гьязур дапIну хайлин йисар ву. Гьяйифки, Дагъустандиъ проект уьмриз кечирмиш апIбан бадали, меценатар гъидихъундар. Аьбдурягьман Уьсмановди мялум гъапIганси, проектдиъ, халачи убхбан бадали, табасаранарин аьдати хилин халачи убхруган фицдар ляхнар гъахураш (ултIубкъувал, ктIубкъувал, рягъ йивбан, раж йивбан кьяляхъ мурсул гъидипбан саягъ ва имбуну ляхнарра), вари атIагна, анжагъ мушваъ ляхин апIурайиб программайиинди дебккнайи станок ву.

 

Дарпиди гъитуз шулдар, му дуркьар, хьайин мурсларинси, пекдин мурсларинра халачйир урхриганси гьязур дапIна, хъа ишлетмиш апIурайи вари рангар табиаьтдин набататарикан гьязур апIурайидар ву.

Редакцияйин хялижвди инсанарин суратар тIаънайи халачйир урхурайиваликанра мялум гъапIнийи.

«Халачийиъ суратар тIауб гьии ляхин дар. Му жюрейиинди ляхин апIуз баяризра улупунза. Хъа дурари му ляхин узутIан ужуди тамам апIуз хъюгъиган, узу дидхьан цIиб ярхла гъахьунза. Инсандин суратар халачийиъ тIаъбан ляхин гьадмукьан дикъатлуди дапIну ккуниб вуки, душваъ гьарсаб алабхьурайи гуг, рягъ йивбан, рангар хъпалгбан саягъ гьаммишан гюзчиваликк гъитну ккунду. Фицики, саб бицIидисикьан артухъди рягъ гъивиш ясана ражнан зиълан хътипурайи мурсул гъизигиш, дишлади ляхник тахсир кайивал аьгъю шулу. Улихьдира суратар халачйириъ тIаъри гъахьнийи. Думуган ишлетмиш апIури гъахьи рангарин кьадар 5-7-тIан дайи. Хъа гъи халачийиъ сурат тIапIбаъ учу 40-ртIан артухъ рангар ишлетмиш апIурача. Халачичи гъюдругбан бадали, капIнайи чешнейик гьарсаб ранг нумрйириинди (ясана гьярфариинди) улупнача»,

– гъапну Аьбдурягьман Уьсмановди.

Художникдихъди вуйи сюгьбат аьхирихъна гъюри, дугъан асас пишейин – шиклар зигувалин – гьякьнаанра гьерхнийча. Му суалназ жаваб туври, Аьбдурягьман Уьсмановди къайд гъапIганси, гьамусяаьт дугъу чан баярихъди сатIиди Надир-шагьдин кьушмар Табасаран вилаятдиин алархьу вахтарихъди аьлакьалу дявдин гьядисйир шиклиъ атIагуз чалишмиш шула.

 

«Айи мялуматариинди, Надир-шагь Табасарандиин алархьиган, зарар дархьи гьич саб гъулкьан имдар. Думуган фукьан вушра ихь гъулар ккадахьну.

 

Му темайин гьякьнаан, янаки гьадму вахтарин гьядисйир шлубкьан гьякьлуди шиклиъ атIагувализ кюмек ккун апIури, узу ихь тарихчи Мягьямед Гьясановдихьна, фольклорист Мягьямед Къурбановдихьна ва Левсет Дарчевдихьна илтIикIунза ва дурарира хайлин кюмек гъапIунчуз.

 

Узу гъурху тарихдикан вуйи саб китабдиъ, Надир-шагьдин кьушмар алархьиган, дявдиз гъягъюрайи табасаран жиларихъди, учву адру дюн’я учузра ккундарчуз кIури, чпин хпарра гъушуваликан дибикIнайи. Кьюб сяаьтнан арайиъ гъубшу женгнаъ ихьдари душмнарин кьушмарин 18 агъзур кас тIанкь гъапIну. Ихь халкь гьамциб игитвал кайи халкь ву.

 

Гьаддиз, учу художникарра вуйивализ лигну, му тема гьаци давди гъибтуз гъабхьундарчухьан. Учу бикIурайи шубуб пайнакан ибарат вуйи шиклин ярхишин – 8 метр, хъа яркьушин – 2,20 метр ву.
Му шиклин гагул терефнаъ дявдиъ табасаранар гъалиб хьпан бадали, Аллагьдиз ккарагурайи дишагьлийир, арчул терефнаъ – баяр-шубариз дарсар киврайи яшлу кас, хъа кьялаъ – дявдин йивбар атIагна. Мициб уьлчмейин шикил зигувалин ляхнар учу Табасаран театрин дараматдиъ кIули гъахурача. Гьадмура театрин терефнаан учуз апIурайи кюмек ву. Дидин гьякьнаанра, учуз ляхин апIуз гьамциб мумкинвал тувбаз, театрин директориз чухсагъул кIураза», – аьлава гъапIну Аьбдурягьман Уьсмановди.