Дагъустан вари Урусатдиъ культурайин багьалу ирс айи, архитектурайин, культурайин ва тарихи кюгьне ядиграрин аьтрафси гьисаб апIура. Республикайиъ 9 агъзурихьна культурайинна тарихнан ядиграр гьисабназ гъадагъна, дурарикан 365 ядигар Табасаран райондин аьтрафариин ерлешмиш духьна.

 

Кьюбпи Швейцария

 

Ухьу, Табасаран район рес-публикайиъ варитIан успагьи йишв ву, гъапишра, я гъалатI шулдархьу, я ухьухъди гьюжат апIрурра хьидар. Табиаьтдин успагьивалилан гъайри, райондиъ федералин мяна айи 7 ядигар а: Хючна гъулан аьтрафариин али Ургур чвуччвун ва сар чуччун гъала, Жвул’арин XIX аьсрин минара али мист, ГьепIил, Зил ва Дарвагъ гъуларин аьтрафариин ерлешмиш дубхьнайи VII аьсрин «Дагъ бары» гъалайин цалар, Ккум’арин Пир-булагъ, Хючна гъулаъ айи мавзолей ва Дюрхъ.

 

Тарихи йишвар

 

Табасаран райондин культурайин, туризмдин, жигьиларин политикайин ва спортдин отделин начальникдин вазиф-йир тамам апIурайи Садикь Уьсмановди туву мялуматариинди, гъубшу йисан табиаьтдин саб жерге тарихи ядиграр рас апIуз мумкинвал гъабхьну. Дурарикан вуди Ургур чву-ччвун ва сар чуччун гъала ва дидин багахь аьтрафар цIийи алаъну, Къужникарин гъядрахьна рякъ гъапIну. Гьамусяаьт «Гъуларин аьтрафарин сатIиди вуйи артмиш’вал» программайин бинайиинди Дюрхънахьна гъягъру умбрар, Къужникарин табиаьтдин гъяд ва культурайин багьалу ирснан ва табиаьтдин тарихи жара ядиграр къайдайиз хуз планламиш дапIна. Мидланра гъайри, ихь ватанагьли, Каспийск шагьриъ яшамиш шулайи ва туризмдин циркил артмиш апIбак лайикьлу пай киврайи Гьяжимурад Аьлиевди Хючна гъулаъ телевышкайиин турис-тариз Табасаран райондин успагьи йишвар ва Хючна гъул хилин гагь’ин алибси рябкъру йишвахь майдан тикмиш апIуз кагъзар гьязур апIура. Къайд апIуз ккундузузки, Ургур чвуччвун ва сар чуччун гъала рас апIбак ихь ватанагьлийири – дилаварчи Айваз Рамазановди ва Казахстандиъ айи Идрис Аьлибеговди хайлин пай кивну.

 

Пишекрин гъалаб

 

Дагъустан Республикайин культурайин ирс уьбхру Агентствойин региондин мяна айи тарихи ядиграрин ва тикилишарин гюзчивал гъабхру, уьрхру ва ишлетмиш апIру отделин начальник Аьбдулмажид Абашиловди ич сюгьбатнаъ къайд гъапIганси, гьарсаб арайиз хру ляхин ухьу аттракционарин паркдиз илтIибкIурахьа. «Хючнаъ ерлешмиш духьнайи мавзолейикан ва гъалайикан улхураза. Ав, аьтрафар къайдайиз гъахну. Амма тарихи тикилишар уьрхру къанунди, расвалин ляхнар гъахруган, тикилишдин кюгьне юруш ва дидин багахь йишвар дигиш дарапIувал ккун апIура. Вуйиш, гъалайин айитI улихьдин деврин саб-кьюб хал гьязур дапIну ккундийи. Амма думу ляхнариз аьхю харжар гъягъюру. Улихьди гъалайин багахь амфитеатр жюрейиинди деъру йишвар хьайи. Дурарра хьимдар.

Табасаран райондиъ успагьи йишвар ва тарихи ядиг-рар хайлин а. Кьанди диву Кьалухъ Мирзайин ядигар кIваин дарапIди гъитуз шуладарзухьан. Диди ихь тарих юкIвариъ уьбхюз кьувват тувра. Дюрхънакан улхуруш, му йишв туристариз кьабулди вуйи йишварикан саб ву. Амма думу арайиз гъафи кюгьне деврихъан мина айитI аьхю хатIа айиб ву. ИкибаштIан, дюрхъ айитIишвар ижмиди мюгькам апIбаз ккилибгура, амма думу ляхнарихъ сарра хъюгъидар, фицики харжар лапра аьхюдар хьиди. Дагъ-барыйин цаларикан мялум апIуруш, думу цалар гъягъру йишвар лап успагьидар ва багахь хьайи гъуларин вакиларра хялар ккунидар ву. Амма йислан-йисаз цалар улдугъури, инсанари чпиз хулар дивра. Думу ляхин дапIну ккундар. Гьадму цалар 1500 йис улихьна дивдар ву.

Шлубкьан дурар дюрхну ккунду. Гъулли гъулан гакIвлин гъяд кьаназ ишлетмиш апIури имийи. Улихьди дидин гъвалахъ гакIвлин рягъинра хъайи. Рягъин пуч гъабхьну. Республикайиъси, саки вари Кавказдиъра гакIвлин кюгьне тарихи ядиграр имдар. Кавказдин дяви гъябгъюрайи вахтна, цIа кипри вари ургури гъахьну. Думу гъяд федералин тикилишар уьрхру реестрик кипуз пландик кайич», – гъапну Аьбдулмажид Абашиловди.

 

Туризм

 

Табасаран райондиъ культурайин ирс, табиаьтдин тарихи ядиграр уьрхюз ва дурарихъди туристар таниш апIуз удукьру ляхин баркаллуди кIули гъабхура. Гьаци вуйивалин узу Садикь Уьсмановдихъди гъабхьи сюгьбатнан кьяляхъ гъавриъ гъахьнийза.

«Райондиъ туризм артмиш апIувал метлеб вуди, Табасаран райондин туриствалин паспорт гьязур дапIнача. Дидик райондиъ айи аьхю гъулар, туристариз наан дахъру ва рягьятвал гъадабгъру йи-швар аш, улупнача, Ягъдигъ гъулаъ абццнайи хяларин хулкан ва жара йишварикан мялуматар тувнача, Табасаран райондиъ арццнайи туризмдин кьюб маршрутдикан ктибтурача. Сабпи маршрут – Ургур чвуччвун ва сар чу-ччун гъала – Дюрхъ – Хючна рибчрар – Къужникарин табиаьтдин гъяд – Къужникарин халачйир урхру цех – Гъулли гъулан саб кьумра ишлетмиш дарапIди тикмиш гъапIу гакIвлин гъяд ву. Маршрут гизаф ужуб ва туристариз маракьлуб ву. Кьюбпи маршрут заан Табасарандизди ву: Хючна гъулан мавзолей – Хючна гъулан Башлы-пир – Ккуми гъулан Пир-булагъ – Жвулли гъулан минара али мист. Му маршрутди туристар Табасаран райондин дагълу гъуларихъди, гъуларин кюгьне аьдатарихъди таниш апIура. Райондиъ туризм арт-миш апIру гьадму программа яркьуди гьяракатнаъ ипбан бадали, ухьуз меценатар лазим ву. Фицики, программа уьмрин гьяятназ кечирмиш апIбан бадали, улупнайи дакьатарикан 20% меценатарин кюмек дубхьну ккунду. Гьаци вушра райондин гъулан мяишатдин управлениейихъди сатIиди учу туризм артмиш апIувалиин лихурача. Гьаму узу гъапи кьюбиб маршрутариъ рягьятвал гъадабгъру, уьл ипIру йишварра тикмиш апIуз пландик кирчна.

 

Хялар гъюра

 

Гьамусяаьт туризм артмиш апIбан улихь дийигънайи учIру месэлйирикан саб – райондиз швнуд-сад йигъазди гъафи туристариз деуз хулар, дахъру йишвар адрувал ву. Райондин гостиницара гужалди либхура пуз шулдарзухьан. Коронавирусдин тIягъвнира хайлин ляхин кьяляхъ йивуз гъитну. Гьаци вушра, аьхиримжи вахтна Хючна гъулан аьтрафариин али рибчрар ва Ургур чвуччвунна сар чуччун гъала Урусатдин шагьрариан, республикайин жюрбежюр районариан ва гъулариан дуфнайи туристари алацIну шулу. Гизафдариз дурар кьабулра шула. Гьаму йигъари Москвайиан туристарин десте гъафну. Хъа улихьнаси туристси дуфнайи Урусатдин федералин саб телекомпанияйин вакил кюгьне девриъ ихь абйири саб кьумра ишлетмиш дарапIди арайиз гъабхи гакIвлин гъяд’ин лапра мюгьтал духьнайи. Дугъу, саб кьумра дарди дивру гъяд Леонардо да Винчийин проект ву, мидкан ичв абйириз фици аьгъю гъабхьну, белки, саб фициб-вуш аьлакьа гъабхьуншул кIури, ккебехъури адайи. Табасаран райондиз дуфну, кьяляхъ хътакру вари туристар гьяйран духьну гъягъюра. Гьаддиин учу гизаф шад вуча, ва тартиб дапIнайи маршрутар багахь гележегдиъ кьувватлу шул кIури, миж кайич. Диди райондин артмиш’вализ хайлин кюмек апIуйи», – аьлава гъапIну ич сюгьбатнан аьхириъ Садикь Уьсмановди.

Ав, ухьуз туристар жалб, дурар маракьлу ва гьяйран апIру табиаьтдин ядиграр ахьуз. Туристариз, думу ядиг-рариз тамаши апIузси, кюгьне аьдатарихъди таниш хьуз, табасаран халкьдин халачи убхувалин кюгьне ирс чпин улариинди рябкъюз, мили хурагар дадмиш апIуз мумкинвал хьибди.