«Годекандик» (26.06.2020) Табасарандин тарихдин аьяндар профессор Мягьямед Гьясановдин яркьу макьала «Хватит фальсифицировать историю Табасарана!» лап сабурлувалиинди гъурхунза. 2012-пи йисан чапдиан удубчIву Гъвандиккарин Иса Исаевдин «История Табасарана» китаб далилди гъадабгъну, узу бицIи-бицIи гъалатIар улупиган («Табасарандин нурар», 01.05.2020), гьапIуз вуш гьамус, миржид йислан, М.Гьясановдиз чан «багъдиъ тIафлар учIвнайиб» аьгъю гъабхьну.
Ав, Мягьямед Гьясановди вари чан фагьумлу уьмур Табасарандин тарих аьгъю апIуз сарф гъапIну ва апIура. Амма сар касдихьан, думу фукьан аьяндар вушра, вари тарих аьгъю апIуз шулуб дар. Дугъаз кюмекчйирра, ясана жараси бикIрударра духьну ккунду. Ухди-кьанди мицдар авторар духьну ккундийи. Гьамци, хабарсузди ашкар гъахьну гъвандиккжви Иса Исаев. Узу Иса Ражабовичдин цIийи «История Табасарана» лап аьшкьниинди гъурхунза. Аьхю чухсагъул профессор (химик) Надинбег Вердиевдиз, шубуд йис улихьна чан гъулажвуван китаб узуз пешкеш апIбаз. Гьяйифки, ккудушу миржид йисандин арайиъ Дагъустандин тарихчйирикан ясана Табасарандин интеллигенцияйин вакиларикан Иса Ражабовичдин китабдин гьякьнаан ужуди вая харжиди гъапир гъахьундар. Аьхирики М.Гьясановди, Табасарандин тарих сар чазтIан аьгъдар кIури, И.Исаевдиина алжагъури, бикIура: «Надо препятствовать изданию таких опусов; они должны быть изъяты». Мици бикIуз зат хай даршул. Уву, гьюрматлу Мягьямед, аьхю аьлим вува, хъа аьлимариз алжагъувал хас дар.
Иса Исаевди чан 340 маш айи китабдиъ хайлин цIийи гьякьикьатар улупна. Му касди, Табасарандихьна аьхю ватанпервервал ади, 32 «булагъдиан» (литература), гизафси аьраб чIалниинди вуйи, яркьу материал уч дапIна. Табасарандин вари сяргьятар ва гъулар улупна. Дербентдикан ва Каспий гьюлкан лап яркьуди дибикIна. Дагъустандин тарихчйир вуйи М.Р. Гьясановдикан ва А.Р. Шихсяидовдиканра лап гъюдалди дибикIна. Рза Шихсяидов Дагъустандин сагъламвалин сарпи нарком гъахьивал гьаму китабдиан аьгъю гъабхьунзуз. Хъа уву «китаб терг дапIну ккунду» кIурава. Дюз дарва, дуст кас. Узу, мисалназ, ГъуштIил гъулан тарихдикан китаб гъибикIунза. Дидиъ увуз зат аьгъдру гьядисйир улупназа. Гьамци, И. Исаевдин китабдикра увуз аьгъдру гьякьикьатар гизафдар улупна. Багъри халкьдин тарихдиин лихурайи табасаран ачмиш гъахьиган, уву лап рази духьну ккунду. Амма уву ачухъди кIурава: «Йиз багъдиъ муучIванай!». Табасаран, Табасарандин тарих гьам явси, И.Исаевдинра багъ ву.
Табасарандин тарих лап яркьу илим ву. Хъа илим сар касди дюзмиш апIруб дар. Уву, гьюрматлу Мягьямед, Табасарандин тарих аьгъю апIбахъ тахминан 1960-пи йисарилан хъю-гъюнва. Хъа думугандиз дидин зиин фужкIа гъилихундарин? Мидкан наан дибикIна?
БицIи мисал: йиз гъулажви Мукаил Исмяилов 1910-1915-пи йисари Бакуйиъ лихури гъахьну. Гьадушваъ СтIал-Сулеймандихъди таниш гъахьну. ГъуштIил Мукаилра, СтIал-Сулейманси, ашукьвалар кайир вуйи. Бакуйиан дурар кьюридра 13 йигъан яягъди гъафну. Йишвазди гъулариъ дергри, ашукьвалар улупури, тюрк чIалниинди ихтилатар-сюгьбатар апIури, хайлин арсран пулар гъазанмиш гъапIну. Гьадмуган Сулейманди Мукаилиз, Кьасум-кент ва Аьли-кент гъулар табасаранлу чвйири ккергъдар ву кIури, гъапну. Хъа И.Исаевди, ургур чвйирикан вуйи кьисайикан улхури, саб Кьасум-кенттIан улупнадар. Аьхю аьяндар СтIал-Сулеймандиз лезг-йирин тарихра аьгъдарди гъабхьундар. Узуз, Кьасум-кент ва Аьли-кент Табасарандиан гъафи чвйири ккергъдар ву кIури, яшлу лезгйириканра гъеебхьунзуз. Магьа гьамци тарихдин гьядисйири гагь дюз алаура, гагьсана чIур апIура.
Дагъустандин тарихчйири, дагъустанлуйириз сифте саб чIал ади гъабхьну кIури, бикIура. Му аьхю кучIал ву. Дагъустанлуйир, чпиз хусуси чIаларра ади, уч гъахьидар ву. Фици мурариз саб чIал гъабхьну?
Хусуси йиз фикринди, «Табаристан» гафнакан арайиз дуфна «Табасаран» кIуру гафра. «Табаристандин» саб пай инсанар «табасаранар» вуди хьуз мумкин ву. Табасаранар Ирандиан кючмиш гъахьивал гьалвар-халачйирин ляхнира тасдикь апIура. Иранлуйир гъира вари дюн’яйиъ халачйирин устадар ву, хъа Дагъустандиъ сифте халачйир урхуз хъюгъдар табасаранар ву. Гьамци вуйиган, Ирандиан гъафи миллетди чпин яшайишдин кеспи давам апIуз хъюгъну. Логикайин къанунарииндира гьамциб аьгьвалат дюзди гъюра.
Иса Исаев узуз таниш дарувалиин хайлин пашман вуза. Вуйиш, мицир зегьметкеш ва ватанпервер касдихъди сюгьбатар апIуз ккундийзуз.
Йиз фикриан, «Табасарандин нурар» газатдин редакцияйи, табасаран интеллигенцияйин бязи вакиларра уч дапIну, Иса Исаевдихъди гюрюш тешкил гъапIнийиш, харжи даршлийи. ГъуштIларин гъюдли афрар дапIну, вари хяларихъди гъюдли гафар апIуз узура гьязур вуза.
