Вари дюн’яйин сагъламвал уьбхбан тешкилатарин улупбариз асас вуди, саки гьар йисан алкоголизм ва наркомания уьзрариан аьзарлу шулайидарин кьадар варж агъзрариинди артухъ шула. Хъа дурарин арайиъ асас йишв бисурайидар жигьилар вуйивали гьичра сикинсузвал кипра.

 

 

Шаксуз, мюгькам сагъламвал хъайи, фагьумлу наслар мюгькам уьлкейин дибра ву. Хъа тялукь гьякьикьат мициб саягъниинди давам гъабхьиш, гележег фициб шулуш, гъавриъ хьузра читин дар. Ичкийизна папрусиз гъуллугъ апIбан натижайиъ сифте нубатнаъди инсандин бедендиз, хъа хизандин мюгькамвализ фициб тясир апIураш, газатдин машариъ кми-кмиди макьалйир туврача, вушра, гьяйифки, аьгьвалат гьелелиг пашмануб ву. Уж’валнакан миж ктабтIидархьа, белки, улупнайи мясляаьтар чпин хайирназ ишлетмиш дапIну, нукьсан гъиллигъар дирчру вакиларра удучIвур.

 

Гьаз жигьиларин беденар пуч апIурайи му «зегьерариз» рякъяр хъяркьрадар?

 

Хив ЦРБ-йин наркологдин вазифйир тамам апIурайи Нияз Платовди субут гъапIганси, гъийин заманайикан кьатI’иди гъулхиш, аьгьвалат хайлин дигишра дубхьна, вушра ичкийинна папрусин гъуллугънаъ айидарра хайлин ими.

– Ичкийи ва папруси инсаниятдиз, хизандиз, гьарсарин бедендиз туврайи зарарнакан варидариз мялум ву, вушра дурарихьан ярхла хьуз ккунидарин жергйир лап зяифдитIан чIикъри шуладар. Аьксина вуди, яшайишдин читинвалариз гъирагъ йивури, гизафдари месэлйир гьял апIбан рякъ ичкийиъ абгуз хъюгъра.

Жиниб дар, ички инсандин вари бедендиз рягьятди рабгъру шейъ ву. Кми-кмиди му зегьер ишлетмиш апIбан натижайиъ алкоголизм уьзурра арайиз гъюра. Улупнайи вахтназ Хив райондин ЦРБ-йин гьисабнаъ 82 алкоголикар ва 6 наркотик кайи сурсатар ишлетмиш апIурайи касар гьисабнаъ а. Мурар, къайд апIурза, анжагъ гьисабназ гъадагънайидар ву, хъа гьисабнаъ адарди гъузнайидарра фукьан имишул?!

Токсикология илимдиин лихурайи аьлимари къайд апIурайиганси, инсандин беден зегьерламиш апIурайи шей’ар гизаф а, амма ичкийи му сиягьдиъ асас йишв бисура.

 

Ичкийи инсандин бедендиз туврайи тясирнакан гъулхиш, гизафси диди кIулин маълиз, нервйирин гъурулушдиз ва кIару ликIраз тясир апIура. Арагъийик кайи этилин спирт, угарный газ ва синилин кислота ифдик ктикьиган, бедендиъ фициб гьяракат гъябгъюраш, фикир тувай!

Гъубхъу ички, инсандин бедендиъ пай шули, фунинна рудрарин клеткйириз зигуру. Инсандин беден зегьерламиш хьпаъ ишлетмиш дапIнайи ичкийин кьадарну аьхю роль уйнамиш апIура. Думу гизаф кьадарнаъди ишлетмиш апIували инсан фагьмихъан хътитура. Ички убхъбан натижайиъ фукьан тахсиркарвалар арайиз гъюраш, фикир тувай! Ички убхъури, дидин асиллувалиъ ахъну, хизанариъ гъалмагъал хьувализра ихь арайиъ йишв а. Улупнайи хатIалу гъиллигъариин гъалиб хьуз удудукьу, ичкийин «йисирвализ» илтIикIнайи вакиларин хизанар чIюргъбан дюшюшарра хайлин шула.

Учухьна кюмек ккун апIури илтIикIу ватандашар, сагъламвал мюгькам апIбан бадали, республикайин тялукь больницйириз гьаърача, амма, гьяйифки, чпи улупнайи рякъ’ан аьзарлуйир духьнайивал аннамиш дапIну, чпин хушниинди кюмек тIалаб апIури илтIикIрудар тек-биртIан адар, – гъапну дугъу.

Дарпиди гъитуз шулдарзухьан, статистикайин гьисабариинди, ички ишлетмиш апIбан натижайиъ саки гьар йисан агъзрариинди ватандашар уьмрихъ мягьрум шула. Хъа рякъяриин арайиз дуфнайи аьгьвалатну лапра пашман апIура.

Алкоголизмдихъди женг гъабхури, вари уьлкейиъ, гьадму гьисабнаан Дагъус-тандиъра, му рякъ’ан къанунар ижми дапIна, амма… Гьяйифки, дагълуйирин сар-сарихьна вуйи дуствалин аьлакьйир уьрхбан натижайиъ хайлин къанунар кагъзарик гъузра. Натижайиъ гъи Хив райондин гъулариъ пиво, чяхир, арагъи, гьадму гьисабнаан асккан ерийин ужуз кьиматнаъ айи къалп арагъи- ра, масу гъадабгъуз саб читинвалра адар. Анжагъ саб райцентриъ гьамусяаьт ички алвер апIбаз саб жюрейинра ихтиярар адарди швнуб-саб пивбар, туканар ляхник ка. Мушваъ жавабдар гъуллугъар гьякьикьатдиз фуну рангнан аьйнариан лигураш, гъавриъ хьуб читинра дар. Дупну ккундуки, мушваъ ичкийин ерийин месэлатIан учIруди думу наан, фициб кьадарнаъди ишлетмиш апIураш, суал дийибгъна. Гьаз-вуш, ички фициб вушра, гизафдари думу зегьер вуйивал фикриъ уьбхюрадар.

– Ичкийин къурхулуваликан улхури, папрус зигбан камиваликанра пуз ккундузуз.

Гъийин девриъ жигьиларин, яшнакк ккуркьну адру живанарин, дишагьлийирин арайиъ папрус зигбиин машгъул вуйидарин жергйир яркьу шулайивал жиниб дар. Никотинди ва тембекуйин кумру инсандин бедендиз апIру тясирнан натижайиъ бронхит ва жюрбежюр гьендемарин рак уьзур ачмиш хьпаз рякъяр ачухъ апIура. Онкологияйин уьзрарикан гъапиш, гъи асас вуди жиларин арайиъ гъурдларин рак уьзрарин сиягьдин улхьан жергйириъ а.

Дидланра савайи, папрус зигбахьна аьшкь гъабхьи живанар фагьмин, фикрин, кьувватнан зяифди гъузра. Тембекуйин ва никотин кайи жара сурсатар ишлетмиш апIбан гъавриъ ашра, дидхьан ярхла хьуз гьялак даршулайивал инсанарин бедбахтвал ву, – аьлава гъапIну Н.Платовди.

 

Ички – хизандин душман ву

 

Ички ва папрус ишлетмиш апIбан къурхулуваликан улхури, дарпиди гъитуз шуладарзухьан. Жавабдар гъуллугъарин улупбариз асас вуди, йислан-йисаз хизанар чIюргъбан дюшюшар артухъ шула. Му бедбахтвалихьна хурайи себебарикан улхури, хайлиндари хулан эйси, ичкийиинна папрусиин аьшкьламиш духьну, хизандиз мянфяаьт ктабгъбаз аьксина зарар хпан «гъуллугънаъ» гъахьивал улупура. Нубатнан дюшюшра гьациб гъабхьну.

Хив райондин саб гъулаъ жигьил хизандин яшайиш дагълуйириз хас вуйи гьенгариккди ахмиш шулайи. Хъа хизандиъ саб жюрейинра читинвалар алалахьди юкьур велед гъахьивалиинди дурар гьичра гюрчег вуйи. Амма саб вахтна хизандин эйси ички-йиин машгъул гъахьи. Сифте машгъулвал гъабхьи думу гъиллигъ кьяляхъна асиллувализ илтIибкIну. Чан хулаз учвсдар рюмкайин дустар уч апIувалра жилириз бегьем бегелмиш гъабхьнийи. Хпири, аьгьвалат дигиш апIбан бадали, чахьан шлуси зегьмет зигуз хъюгъну, амма дугъхьан жилир ичкийин йисирвалиан адагъуз удубкьундар. Натижайиъ юкьур велед айи хизан ккадабхъну: бицIидар жюрбежюр терефариз пай гъахьну, дадайи, мициб йигъахъна учв гъахи жилирихьна вуйи хъюл’ан, бицIидарра гатIахьну, жара жилижвувахъди уьмур ккабалгну. КьатI’иди гъапиш, думу, гъийин деврин саб жерге жигьиларин тереф дибисну, кьюбпи хизан ккабалгбан гъаразнаъ айи касдин нюкгьин хпир гъахьну. Думу хизандиъ гьамус бицIи ришра тербияламиш шула. Гьелбетда, тялукь дюшюшарин шагьид шулайиган, кIвак насларин гележегдихъан сикинсузвал кабхъра.

Наркотикар ишлетмиш апIбаз, дурар жямяаьтлугъдин арайиъ тарагъбаз аькси женг гъабхури, Хив райондиъ кагъзариинди тялукь комиссияра тешкил дапIна, вушра… Гьякьикьатдиз фикир тувну, мушваъ жавабдар вакилари ляхин жанлу апIбан чарасузвал а.