1970-80-пи йисари Каспийскдиъ яшамиш гъахьи ярсарин гъуштIларин Мурадлин (1875-1941) риш Гюлперийин (1903-1987) сюгьбатар 2002-пи йисан таза алауз хъюгъюнза. Му ляхниз Мурадлин бай Халикь (1920-2007) кюмекчи гъахьну. 80 йис яш дубхьнайи эм Халикьриз хайлин ляхнар ва гьядисйир лап дикъатлуди аьгъяйи.

 

ГъуштIларин Манафдин (1840-1915) бай Мурадли (1875-1940) чан чве Рамазан (1870-1908) йивну гъакIиган, шариаьтдин суддин къарарниинди, тахсиркар 40 йисаз гъул’ан ТIивакна алдауру. Гьадму вахтна аьхю гъул вуйи ТIивак малла кечмиш духьнади шулу. Гьаддиз аьраб чIал аьгъю Мурадлин хизандиз мистан хулариъ яшамиш хьувал тяйин гъапIнийи. Хьур (учв, хпир Гюлхалум, веледар Перхан, Гюлпери, Мутелим) касдикан вуйи Мурадлин хизандиз тIивкарин кавхайихьан хулар апIуз жил улупуз гъабхьундайи. Гьамци, Мурад кьюд йисанкьан читинвалар аьгь апIуз мажбур гъахьну.

Ярсаз саламдиз гъафи тIивкарин улихь малла Мурад хьади шулу. Дугъан ясин урхбан марцци сес ва нугъат кьабул гъабхьи гъулан кавха Нур хялар пай апIурайи гъуландариз лигуз хъюгъну. Улихьнаси сугъакк мягьялиан дуфнайи Уьмар улихь гьучIвну, ТIивкан гъафи саб кьадар хялар, Мурад кIули ади, чахъди гъахуру. Мурадли табасаранлу Уьмраз чан яшайишдикан ихтилат апIуру. Улихьнаси ярсаринра малла кечмиш духьну, дурарира цIийи малла агури гъахьну. Уьмру Мурадлиз кюмек апIувал чан кIул’ин бисуру.

Майит накьвдик кивруган, Мурадликан вяз апIувал тIалаб апIуру. Дугъан дерин мянайин гафар кьабул гъаши кавха Нурди, Уьмрахьан Мурадлин аьгьвалатнакан гьерхру. Хъасин, Мурадлихъди сюгьбат гъапIу Нурди, му гъурабайиз Ярсаз кючмиш хьувалин теклиф апIуру. Му ляхин гъуштIларин шариаьтдин суддихъдира албагиган, 1911-пи йисан Мурад Ярса гъулан маллади тяйин апIуру ва дугъаз хулар дивуз ва насларин накьвариз жилра улупуру. Гьамци, гъуштIларин Мурадликан Ярса гъулан жви шулу.

Кьюд йислан Мурад аьхю гъулан кьазиди (мистаз уч шулайи сурсатарин аьхюрди) ктагъуру.
Хал-хизан ккабалгу Мурадлиз, багъри ГъуштIил дярябкъювали-кантIан дерд-хажалат кимдарди шулу. Дербентдиз гьяйвнариинди ясана ликри гъягъру гъуштIлар Мурадлихь дергузра хъюгъру. Дурарикан Мурадлиз чан адаш Манаф 1915-пи йисан кечмиш гъахьивал аьян шулу. 1918-пи йисан Мурадлин хпир Гюлхалумра (Гъвандик) рягьматдиз гъягъюру. Му саламдиз 20-кьан гъуштIлар ва гъвандккар, гъуштIларин кавха Нурмягьямад (Мурадлин мирас) кIули ади, гъафну.

ГъуштIларин чахьна душманвал адруб аьгъю гъабхьи Мурадлин дерд-хажалат яваш шулу, ва сад йислан дугъу, Кьулфан вуйи Гюзелихъди эвленмиш духьну, хизан цIийи алапIуру. Гюзелира дугъаз кьюр бай, Халикь ва Рамазан, хуру. Му йисари Мурадлиз хъана дердар шулу: аьхюрнур риш Перхан ва сифтейин бай Мутелим аьхиратдиз гъягъюру. 1928-пи йисан хпир Гюзелра кечмиш шулу.

Дердар-хажалатари кагънайи Мурадлин сагъламваликра камк кабхьуз хъюбгъру. Хулаъ хъуркьну аьхю риш Гюлпери айиган ва артухъ сагъ’валра адруган, Мурад шубурпи хпир дархбанди шулу.

Гьаму йисари Ярсаъ чан бина Кьулккан вуйи йитим бай Гьяжимурад (Истархандин сихларикан) чан адашдин хяларихь яшамиш шули гъахьну. Азербайжан гъулаъ яшамиш шулайи кьюр табасаран живанарин сар-сарихьна вуйи гьюрмат-хатур мюгьюббатназ илтIибкIну. Гьамци, 1929-пи йисан Мурадлин гьяятдиъ сабпи ражари вуди далдабуйинна зурнайин сес абхъну, Гюлперина Гьяжимурад эвленмиш гъахьну. Сумчриз ГъуштIлан ва Кьулккан хяларра гъафнийи.

Гьяжимурадлизна Гюлперийиз цIийи хулар дапIну, худларра тербияламиш апIуз хъюгъю Мурад 1941-пи йисан, яш 66 йис вуди, кечмиш шулу. Му хабрихъ саламдиз 20-тIан артухъ гъуштIлар ва кьулккар гъафну.

Адашра, дадара табасаранлуйир вуйи Мурадлин веледариз, азербайжан гъулаъ ашра, ихь чIал гьархундар. Гюлпери бажи узухъди лап марцци гъуштIларин нугъатниинди улхури шуйи. Гьяйифки, дугъан бай Нясибуллагьдихьан (Каспийскдиъ яшамиш шула) лап читиндитIан ихь чIалниинди улхуз шулдар. Гъи Мурадлин насларикан ихь чIал аьгъюр сар Халикьрин бай Мютелимдин балин хпиртIан дар.

Мурадли, гьелбетда, чан веледариз Кьур’ан урхуз улупну. Адаш гъакIиган, эм Халикь мистан кьазиди тяйин апIуру. Адашди гъапIу хулариъ яшамиш шули, чвйир эвленмишра гъахьну. Халикьдиз Бика (Ярс’ан), Рамазназ Гюллер (Ярс’ан) кьисмат гъахьну.

Мурадлин гъандиканра дарпиди гъитуз даршул. ГъуштIларин «Палахарин» Селимхандин чи Анахалум «Суларин» Манафрин бай Рамазнан хпир вуди шулу. Йигъарикан сад йигъан Анахалумдин бицIирнур чве Гьюсей (эвленмиш даршиди гъакIну) язнайихьна хялижвди гъюру. Чвйир вуйи Рамазанна Мурад адашдихъди сатIиди яшамиш шули гъахьну. Гъабгъу шид хьади латккан гъафи Гюлхалум Рамазанна Гьюсей айи хулазди учIвру. Гажин шид тувну удучIву Гюлхалум Манаф абайихьна гъушну ва, Гьюсейи чаз къайдасуз гафар гъапнийиз кIури, мялум гъапIну. Гьаму арайиъ хулаз гъюрайи Мурадлиз гьялакди айи чан хпир алахъуру. Гюлхалумди жилиризра аьрза апIуру. Рамазанна Гьюсей айи хулазди архьу Мурадли Гьюсейриз бачI йивуру ва чан чве Рамазниин туйир алатIуру. Му ляхин аьгь апIуз дарши Рамазнуна Гьюсейри Мурад урччвуру ва дугъан ибра ктабтIуру. Мурарин сесарихъди хулаъ архьу Манафди, чан бай Мурад ифйир удурзури дахънайиган, гапур уьчIюбгъюру. Гьюсей гьергру, хъа Гюлхалумди, абайихьан гапур дадабгъну, Рамазнан фуниъ абсру. Рамазан алдакубси, Гюлхалум жилирра хъади чан хулазди гьергру.

Гьарайнахъди хъуркьу гъулан жямяаьтдиз йикIурайи Рамазну, чаз гапур гъивур чве Мурад вуйиб мялум гъапIну. Хъа адаш Манафди, жигьилар уьрхюрза кIури, бализ гапур гъивур учв вуза кIуру.

Амма намуслу Мурадли, хпир аьзиятарикк ккитударза кIури, хатIа хабарсузди чахьан гъабхьивал тасдикь гъапIну. Дугъан гафариз ваъра пуз шулдайи, фицики ибра кадабтIну, гъюнизра зиян дубхьнайи Мурад варидариз гъяркънийи.

Гьамци, Мурадлин хизан сифте ТIивакна, хъасин Ярсаз кючмиш гъабхьну.

Багъри гъул, гъулан гъирагъ-бужагъ рябкъюз шилиз ккундар? Гьамци, 1978-пи йисан, Каспийск шагьриъ чан бай Насибуллагьдихъди яшамиш шулайи Гюлпери бажийи узкан, учв ГъуштIилна дурхну, чан адаш Мурадлин хуларин имбу цалар, шибритIар чаз улупувал тIалаб гъапIну. Му цалар Рамазнан бай Гъурбнан гьяятдиъ айи. Гьаддиз Гъурбан эмдихьан гьерхуз мажбур гъахьунза. Амма мугъу разивал тувундар.

Халикь эмдин сюгьбатариан узуз аьгъю гъабхьиганси, 1970-пи йисари учвна Гюллер (чве Рамазнан хпир) ГъуштIилна дуфну, мирас Агъамягьямаддихь дергну. Амма Гъурбан хушгелди апIуз гъафундайи. Кьюбпи йигъан Гъурбнан гъунши ПIилавхан эмди Ярс’ан дуфнайи мирасар хялижв гъапIну. Мина гъафи Халикьриз чан адашдин хуларикан имбу цалар-гъванар рякъюру. Амма Халикьрихьинди я Гъурбан, я аьхюрнур бай Рамазан ачмиш шулдар. Гьамци, 70 йислан мясляаьтназ гъафи чан багъри багахьлуйир, гъира чан душмнар вуйиз кIури, Гъурбан эмди кьабул гъапIундайи. ГьапIуз-вуш дугъу, Мурад 40 йисазди гъуллан алдаънайиб, хъа гьамус 70 йис дубхьнайиваликан фикир гъапIундайи.

Халикь эмдин сюгьбатариан сабсана, гъи сар-кьюризтIан аьгъдру ляхинра арайиз удубчIвну. Дявдин кьяляхъ (1946-1948) гаш’вал айи йисари, рузи тIалаб апIури, Гъурбан гьяйвниинди Ярсаз гъафиган, Халикьри, мистан кьази вуди, думу кьюдар хирччвар дяхин тувну гьаъри гъахьну. Гьамци швнуб-сабан. Гьяйифки, Гъурбан эмди, чак чIар кибшнайиган, мясляаьтназ гъафи эмдин балин хил гъибисундар.

ГъуштIларин намуслу бай Мурадлин наслариз ГъуштIилна вуйи рякъ ягъурлу апIуз улихь гьучIвдар Гъурбнан аьхюрнур риш Сунахалумна (1923-2006) бицIирнур бай Гьямзабег (1942-2003) гъахьну. Гьямзабегу, узухъди ва Халикь эмдин баярихъди сюгьбатар дапIну, чан сарпи балин сумчриз ярсарин гъуштIлариз теклиф гъапIну. 2008-пи йисан Халикьрин худул Раминдиз швушв хурайи сумчрин залиъ 20-тIан артухъ хялариз вуйи «гъуштIларин стол» гьязур дапIнайи. Тамадайи кьюбби гафарра узуз тувнийи.

Гъи, гьам Ярсаъси, КIежух гъулаъ, Мягьячгъалайиъ, Каспийскдиъ Мурадлин насларикан 17 хизан, чпин сифте бина ГъуштIил вуйиб аьгъюди, яшамиш шула. Дурариз сагъламвал айи бахтлу уьмрар туври.