Психологари ва социологари гъуху ахтармиш’валарин натижйири улупурайиганси, гъябгъюрайи йисан вари уьлкейиъ нюкягь чIюбгъбан дюшюшар артухъ гъахьну. Дици хьпан асас себеб – коронавирусдин тIягъвнин вахтна жигьил хизанар хулариъ гъузнайиган, жигьилари сар-сарин хасият гъададабгъувал, сар-сарин гъавриъ даршлувал гъабхьну. Хизандиъ аьрвалар хували, хпириина вая веледариина хил за апIували, алкоголин, наркотикарин асиллувалиъ ахъували, мюгьюббатнан гьиссар гъудургували, хизандиъ гьюрмат ва манишин амдрували ва гьаму жюрейин жара себебари бицIидарин уьмриз ва артмиш’вализ лапра читинвалар хуру. 

 

Газатдин гъубшу нумрайиъ учу жюрбежюр себебариан бабарихь гъитрайи бицIидарин уьмрикан макьала чап гъапIнийча. Гьаму макьала гьязур апIру вахтна Республикайин нейропсихологияйин Центрин духтир – бицIидарин психолог, Республикайин психологияйин кюмек тувру Центрин психолог, ДГУ-йин психологияйин факультетдин мялим Лаура Мещеряковайихьна илтIикIнийча. Хизан дабгъбан натижайиъ бицIирин психикайиз шлу хатIайикан суалар хьади нубатнан ражари дугъахьна илтIикIуз мажбур гъахьнийчу.

Психологдин гафариинди, нюкягь чIюбгъюрайи адаш вая дада, думу дюшюшнаъ чпин веледариз зиян дархьбан бадали, пишекар психологдихьна илтIикIну ккунду. Фицики хизандин вакилари нюкягь чIюбгъювалин асас тахсиркарси веледди учв гьисаб апIуру. Аьхюнуб пай дюшюшариъ веледар дадайихъди гъузру, хъа дурарикан бязидари, чпин уьмур ккабалгуз ккунди, веледар бабарихьна тувру. Бабарихь гъитнайи веледари чпин хизандикан ва дадайикан фикрар йигъ-йишвди кIваъ уьрхюру.

«Мисал вуди саб дюшюшнакан ктибтурза. Улихьна йигъари ич центриз илтIикIу Мяисатдин яш 24 йис вуйи. Думу чан бабахь аьхю гъахьну. Мяисатдин адашна дада сар-сарихьан жара гъахьиган, риш тербияламиш апIуз бабахьна гьаънийи. Мяисат 4-пи классдиъ урхурайиган, физкультурайин дарснаъ жуккмиан ахъну гъаврихъан гъушур, больницайиъ ачмиш гъахьнийи. Гьадму вахтна шуран гъвалахъ баб хъайи, амма Мяисат дадайин мани хилариз ккилигури швнуд-сад йигъ гъабхьну. Бахтсузвалианси, кьюд йислан Мяисатдин лик уьбгъюру. Амма дадайиз думуганра чан веледдиин улукьуз вахт гъибихъундайи…

Адашдихьан ва дадайихьан ярхла гъапIу бицIирин кьисмат психологияйин терефнаанра гъагъиб шулу. Язухъ’вал, хъял, саб фу-вуш лап багьалуб ва важиблуб гъудубгувал ва гь.ж. ‒ мурар вари рягьятди гьархуз шлудар дар.

Ав, уьмриъ гъагъи рякъяр, читин вахтар варидариз алахьуру. Думу вахтна жилириз хпирикан кюмек дибрихъруган, хпирихъ дирбаш жилир дархьиган, веледарин месэла арайиз гъюру. Думу гьял апIбаъ, икибаштIан, гизафдариз бабар кюмекчйир шулу. Дурари чпин нубатнаъ худларин сагъ’валихъанра, мектебдиъ аьгъювалар гъадагъбахъанра ва ужуб тербия, насигьят тувбахъанра жавабдарвал чпиина гъадабгъуру.

Психологияйиъ «сепарация» кIуру термин а. Яна дада ва велед сар-сарихьан ярхла апIувал. Шлубкьан велед жара дапIну ккундар, хъа эгер жара мумкинвал адарш, думу месэла бицIириз дидкан хатIа даршлуси гьял дапIну ккунду. Дада больницайиъ дахъру вахт вая жара шагьриъ хайлин вахтназ сагъ’вал мюгькам апIбан курс гъабхруган, командировкайиз вая сессияйиз гъушган, бицIир лагериз вая санаторийдиз гъягъруган.. ‒ яна гьаму дюшюшариъ сар-сарихьан гьадахъувал чарасуз вуди арайиз гъюра. БицIириз вахт улубкьайиз улихьна учв абайихьна бабахь вая жара багахьлуйирихь вахтназ вуди гъитрайиваликан дупну ккунду.

БицIир 1,6 ‒ 3 йисаъ айи вахт варитIан гъагъибси гьисаб дапIна. Му вахтна бицIир варибдин гъавриъ ахъуз хъюгъра. Веледдиз адаш ва дада аьгъя, думу ужубдин ва харжибдин гъавриъ ахъра. Му вахтна бицIир дадайихьан гьадагъиш, дугъаз аьхю зиян шулу. Веледдиз бабахь гъитуз ккайиваликан, думу гьадушваъ мектебдиз гъягъруваликан, фукьан вахтназ думу гьадушваъ гъитуз ккаш, бабан хулаъ думу фицдар ляхнариин машгъул шулуш ‒ вари кьатI’иди дупну ккунду. Дадайи бицIириз, сад-кьюд йигълан дуфну, кьяляхъ гъахурза кIури, ва гьаму жюрейин жара кучIал дапIну ккундар. Фу себебариан думу гъитраш, гъаврикк ккаъну ккунду. БицIириз чав гьадина гьаз гъахураш ва аьхириъ фу шулуш аьгъяди ккунду.

Адашна дада жара хьували бицIирин кIваз, психикайиз аьхю аьзаб тувру. Веледди адаш вая дада кечмиш хьувал дурар сар-сарихьан жара хьувалтIан рягьятди аьгь апIуру. Фицики бицIидари чан саб хил адашдин, саб – дадайин ва гь. ж. гьисаб апIуру, яна учв гьацI адашдин, гьацI – дадайинурси. Дадана адаш жара шлуган, бицIирин учв физиологияйин терефнааан кьюб йишваз кьатI апIурайиганси фикир шулу.

Сабсанубдикан пуз ккундузуз, эгер хизандиъ кьюр вая артухъ бицIидар аш, бицIидарикан сарнур бабахьна гьаъну, тмунур жвувахь гъитруб дар. Му дюшюшари бицIирин психикайин аьгьвалатназ тясир апIуру. Чара адрувалиан ва жара мумкинвал дибрихъди жвуван веледар абайин ва бабан хулаз гьаънаш, дурариин кми-кмиди улукьуз гъарахай, дурариз шлубкьан артухъ зенгар апIинай, дурарин сагъ’валикан, мектебдин дарсарикан, дустарикан гьерхай. Учвуз ичв велед ккуниваликан, думу кIваълан гьадрархрайиваликан ва сикин дарди дугъкан фикир апIурайиваликан йипай. Бабарин аьрзйирихъ хъебехъну, веледарихьди улхубра дюз дар. Учву ярхла ашра, веледдихьди чан терефкрар вуйиб, учвуз чав ккуниб ва мумкинвал гъабхьибси думу хизандиз кьяляхъ гъахруб гьисс апIуз гъитай», ‒ гъапнийи Лаура Мещеряковайи.

Гьаму макьала хизан чIюбгъюз ният айи жигьилари гъурхнийиш, ккундийчуз. Белки, психологдин теклифари ва насигьятари сар шлин вуш веледар бахтлу апIур…