«Табасарандин нурар» газатдик Сюгют гъулан агьали Загьирбег Агъабеговди дюзмиш апIурайи кроссвордар чап апIури хайлин вахт ву. Узуз, аьхю яшнан табасаранлуйиз, читинди алабхъурайиб чав кроссворд дар, хъа дидик кайи «тикди» ва «чапди» кIуру гафар ву. Му гафар 4-5 узуз алахъу табасаранарихьанра гьерхунза. Саризкьан аьгъдайи. Йиз фикриан, му гафар гьапIрудар вуш, гизафдариз аьгъдар.

 

Урус чIалниинди вуйи кроссвордик сифте бикIура «горизонтально», хъа «вертикально». Гьамци вуйиган, йиз фикир гъабхьну: «тикди» – «горизонтально», хъа «чапди» – «вертикально» вушул кIури. Амма кроссворддин мянайиз гъилигиган, узу дюзди гъавриъ ахъундар.

Гьамус йиз фикрар: кроссворд – таблица ву. Таблицайиз «строка» ва «столбец» а. Строка – бикIбан диш цIар, хъа столбец – заан исинди вуйи цIар ву. Заан исинди – ихь чIалниинди «узди» кIуру гаф ву. Хъа «тикди» – исккан зиинди (заваризди) ву, ясана мициб гаф ишлетмиш апIури амдар. Хъа диш цIарназ «чапди» пуз хай даршул. Чапди пуз хай шул дацIабкнайибдиз. Ихь чIалназ «чап» кIуру гаф урус чIалнан «печатать» кIуру гафнакан кьанди арайиз дуфнайиб ву. Хъа печатра заан исинди шула – месела, столбец.

Табасаран чIалнаъ адру гафар урус чIалнаан гъадагъруганра, дурар цIибди дигиш шулу. Месела, газета – газат, печь – пич, ведро – бедре, шакал – чакъал ва жарадар. КчIихбарин спортдин тренер, ТIаттилжви Фетулаев Исабегу гъапну: «Вари гъавриъ ахъруганси, «качаз» «хиппи ху» йипай». Дугъан гафар зарафат вуш, ясана чIал ужуди аьгъдрувал вуш, пуз шулдарзухьан, хъа узу дикъатлувалиинди кIураза – кроссворддин цIарар «горизонтально» ва «вертикально» ихь чIалназра кьабул дапIну ккунду. Ясана «строка» ва «столбец» бикIуз хай шулу. Хъа чарасуз вуди ихь чIалниинди бикIувал лазим вуш, «дишди» ва «узди» дибикIну ккунду.

Магьан хъана тевбар: аэропландиз «самолёт» пуз хъюгъиганра, самолётдиз ихь чIалниинди «тIирхач» пуз ккун гъабхьну; 11-дилан 19-диина вуйи числительнйирин улихь «йи» хьтарди, яна цIусаб, цIукьюб, …, вая «цIисаб», «цIикьюб», … бикIуз хъюгъну. Амма му ужуб къайда, гьапIуз вуш, кIваълан гьархна. БикIура: йицIисаб, йицIикьюб, … КIваин апIурза, ихь чIалнан аьяндар Бейдуллагь Ханмягьямедовди математикар вуйи узхьан ва Ханялдихьан му къайда гьерхну, ва учу разивал тувунча, гьаз гъапиш ихь гъуларин агьалйирира «цIусаб», «цIукьюб», … , ясана «цIисаб», «цIикьюб», … кIура. ГьапIуз вуш урус чIалнанна табасаран чIалнан словарик числительнйир зат улупнадар.

Итни йигъан телевизориан улупру «Мил» передачайин гизаф иштиракчйири числительнйир ихь чIалниинди кIури шулдар, урус чIалниинди кIуру. Сабпи классдилан хъюгъну, математика урус чIалниинди киврайиганра, гъуларин ихь веледариз числительнйирин ччвурар аьгъдар. Числйир урус чIалниинди ктухуз аьхюдаризра рягьятди шула. Гьамциб къайда ихь гъунши лезгйиризра а. Хъа ихь сан-гьисаб йицIбариинди ву, лезгйирин – къабариинди. Дурариз ухьузси сумчIур, хьуцIур, йирхьцIур … кIуру гафар адар. Дурари кIура: къанна йицIуб, ягъчIвурна йицIуб… Месела, 75-диз лезгйири кIура шубубкъабна йицIихьуб. Ухьуз лезгйиризси числительнйир ктухуз читинди дар. Мурар гьархуз хай даршул.

Дагъустандин бязи чIалариинди багъри чIалназ (родной язык) «бабан», «дадин» чIал кIура. Гьаци вуйиган ухьухь сифте «матриархат» (дишагьли аьхюр вуйи замана) гъабхьиганси фикир шулу. Амма ухьу миллетдин вакилвал (нация) «патриархатдиинди» (жилижвуван замана) къайд апIурахьа. Гьаддиз «бабан чIал» – табасаранари, «дидедин» (дадин) чIал» – лезгйири дупну ккундар.

«Урус чIалнанна табасаран чIалнан словарик» урус чIалнан алфавит тувна, хъа табасаран чIалнан алфавит ктар. Йиз фикриан, словарин автор, профессор Велибег Загьировди му ляхин аьгъяди дапIна – табасаран чIалнан алфавит гъира дюзмиш дапIну ккудубкIнадар. Тарихчи, профессор Мягьямед Гьясановди кIура: «Ихь чIалназ 52 гьярф лазим ву, хъа «Табасаран чIалнан орфографияйин словарик» (1956-й) 51 гьярф улупна. Дидхъан мина «жъ»-йикан «ччв», «чъ»-йикан «чIв» гъабхьну. ЦIийи гьярф кьабул дапIну адар.

Гьамус ухьухь мусурман диндиз рякъяр ачухъ дапIнайиган, авар ва дарги алфавитариинди кьур’андин аятар дюзмиш апIура, хъа му аятар (сурйир) ихь алфавитдиинди урхуз читинди шула. Себеб – алахьурайи сесер улупру бязи гьярфар ихь алфавитдиъ адар. ГьапIуз вуш, табасаран чIалнан алфавит дюзмиш апIруганра, Дагъустандин имбуну чIаларин алфавитар лазим вуйиганси ишлетмиш гъапIундар. Месела, жарадариз айи «гI» гьярф ухьузра ади ккундийи. Мициб гьярф бикIну ккуни сесер ухьуз хайлин а: «гIаргIар» (овёс), «гIаж» (ость), «ургIам» (тулуп), «гIал» (кожура), «гIарцIил» (щека), «ургIуб (семь), «дугIун» (равнина) ва жарадар. Му гафарик «гI»-йин ерина «г» гъибикIиш, мяна жараб шула. Месела, «гаргар» – бицIирин эглюгик кибтIру «алат» ву, ясана «зенг» ву; «гал» – кьюрдну чарвйир уьрхру «ятагъ» ву, ясана мур-тдин «хал» ву.

Эгер табасаран алфавитдиз 52-пи гьярф «гI» кьабул гъапIиш, ихь адлу тарихчи Мягьямед Гьясанов рази шул кIури, фикир вуйиз.

Урус чIалнан гаф «комната» ихь чIалназ «хал» кIури илтIибкIура. Хъа ихь чIалниинди «хал» – гутин хал, леъфин хал, битIран хал… ву. Гьаддиз «хвал» бикIну ккунду. Му гаф ушвнианра гьамци ебхьура. Улихьди лабиалвалин «о» гъяди дикIури гъахьи хайлин гафар (кIоантI, кIоар, хоар, жакьоар, дагоар) гьамус лабиал «в» кади дикIуз хъюгъна. Му дюзвал ву.

Урус чIалнан «дети» кIуру саб гаф ихь чIалназ кьюб гафниинди илтIибкIура – баяр-шубар (баяр ва шубар). Дупну ккунду саб гаф – веледар. Дугъриди гъапиш, гъурна мягьялин табасаранари веледариз саб гаф – «баярш’вар» кIура. Таниш инсан алахъиган гьерхру: «Баярш’вар фици вуяв?».

Урус чIалнан гаф «осталось» ихь чIалназ гагь «ами», гагь «ими» кIури илтIибкIура. Гизафдариз «ими» адашдин чве ву, хъа «эме» – адашдин «чи». ЦIийи орфографияйи кьабул дапIнайи «эм» ва «эме» гизафдариз кьабулди дар. Вари табасаранар гъавриъ ахъруганси – «осталось» «ами» ву, хъа адашдин чве – «ими» ву.

Миллетари багъри чIал-ниинди диктант бикIувал гьамус аьдат дубхьна. Узу, гьелбетда, «осталось» кайи предложение алабхъиш, «ами» бикIуруза. Гьамци «комната» – «хвал» кIури илтIибкIуруза. Йиз диктантдиз кьимат диврайи табасаранлу мялимди, Шихмягьямад Гьямидовди кьюб гъалатI гъапIну кIури, дарипри.

Сабсана: армянари чпин чIалназ цIийи гаф кьабул апIруган, му гафнахъди агьал-йир кьюб-шубуб вазлиъ радиойихъан ва телевизориан таниш апIуру. Мициб тажруба ухьура кьабул гъапIнийиш, харжи даршлийи.

Хъанара: кIваин гъапIишра харжи даршул, 1960-1980-пи йисари, Хив ва Хючна чап апIурайи ихь газатарин чIаларин арайиъ хайлин фаркь’вал ади шуйи. Дагъустандин меркездиъ «Табасарандин нурар» чап апIуз хъюгъиган, газатдин редакцияйин коллективди ихь чIал къайдайиз хуз хайлин зегьмет зигура.

 

Гьаму темайиан урхай:

Аварши, аварши гъапну кIури, ушвниъ меълишин шулдар

Редактировать материалЧIалнак нягьякьди мукудукьанай!