ГъуштIларин «Пирар» ва Чювккерин «Жили гъяр» Надир-шагьдин жаллатIари 18-пи аьсрин кьялариъ Табасарандин Дирчва мягьялиз гъапIу заваларин лишнар ву. Табасарандин тарихдин му лишнар кIваин гъапIиш, харжи даршул.

 

 

Пир – мусурман диндиз иман айи касдин накьвдихъ киврайи гьар ву. Мицдар гьарар гъира гизаф гъулариъ ими. Гизафси му гьарар зирдундар вуди шулу, хъа гьацира жихрин ва хифран гьарарра алахьуру. Месела, ГъуштIларин «Асккан накьваригъ» кьюдваржтIан артухъ йисар духьнайи кьюб жихрин пирар сатIиди гъира гъими; Рахтиккарин (Гъвандккарин багахь) хифран пирин шубудваржкьан йисар вушул. ГъуштIларин пирар сатIиди кивнайи хьуб зирдун гьарарикан ву. Ярхлаан му пирар саб зурба гьарси рякъюру.

ГъуштIил гъул тахминан 1750-1760-пи йисари арайиз гъафиб ву. Мина уч гъахьидар Надир-шагьдин жаллатIари ккидирчу бицIи гъуларин агьалйир ву.

1770-пи йисари ургъажви Шябан уставалар апIуз Гъуш-тIилна гъюру. Думу гъюруган, мистра дапIну, мушваъ сумчIуркьан хулар-хизанар ади шулу. Шябназ Мягьмудна Аьгьмад кIуру баяр ва Лазлу кIуру риш ади шулу. Сад йигъан Ургъа гъулаъ сабси кьюб сумчир ади гъахьну. Саб сумчриз жамрарди Мягьмудна чан хпир Эфриз гъягъюру, хъа кьюбпи, Фурдгъан швушв хурайи сумчриъ жамарвал апIуз жигьил Аьгьмадна дугъан чи Лазлу гъягъюру. Айи сар риш вуди, Лазлуйиин якьут-мержандиинди дабалгнайи зарбафдин валжагъ, арсран камар ва ахча алди шулу. Гьамциб къаш-къаматди учв дабалгну ашра, Лазлуйин тямягь ушвурукдиз дуфнайи сар Фурдагъ шуран ахчайиин дийибгъуру. Му ляхникан хабар гъабхьи чве Аьгьмадди халкьдин улихь чан чуччлан кьюб гъирмаж алдатуру. Му хажалатну ккагъу Лазлу ктIерццуру ва саб вазлилан кечмиш шулу. Шябнан хизандин вакилар, гизфси багарихьди швушв хуз гьязур шулайи Аьгьмад, дерин хияларикк ккахьру.

Шябну, гъуландарин тягьнийирихьан ярхла хьуз ккунди, гъуштIларин жямяаьтдикан чан хизан ГъуштIилна кьабул апIуб ккун апIуру. ГъуштIлари ваъ кIурдар. Гьамци, гьадмугандин гъулан исихъ, гъийин Керим Мукаиловдин хуларин кьяляхъ, ургъ’арин Шябну чан хизандиз хулар тикмиш гъапIну.

Гьадмуган Шябну, учв ва чан хизанар рягьматдиз гъушиган, чпи гъулан накьварихьан жаради, Ургъаз гъягъру рякъюн гъирагъдихъ фаракьат апIуб тIалаб гъапIну, кIур. Гьамци, 1780-пи йисан уьзур кивну Аьгьмад гъакIиган, чав Шябну накьв дапIну, бай ругарихьна тувну ва пир вуди зирдун гьарра накьвдихъ кивну. Хъасин, 1810-пи йисан гъакIи Шябан, 1820-пи йисан гъакIи Мягьмуддра Аьгьмаддин гъвалахъ сикин дапIну, хъана пирарра кивну. ГъуштIларин пирар гьамци арайиз гъафидар ву, кIури гъахьну.

Амма узу гъуху ахтармиш’валарин натижайиъ, Надир-шагьди Дагъустандиз гъапIу завалар аьгъю гъапIиган, ГъуштIларин пирар ургъариз кивдар вуйивалиин шаклу гъахьунзу. 1952-пи йисан Москвайиан чан ватандиз гъафи Гъвандккарин Гьяжи-Кьуттайин сихларикан вуйи Селим Хан-мягьямадовди му ляхин дикъатлуди ахтармиш гъапIну. Чав гьязур апIурайи «Табасарандин гъулар» китабдиз мялуматар уч апIурайи Ханмягьямадов Селим ГъуштIилнара гъафну. Дугъахъди ужуди урус чIал аьгъю, Ватандин Аьхю дявдин иштиракчи, йиз багъри халу Нежведил Мирзабеговра хъайи, ва дурар ич хулаъ дерг-нийи.

ГъуштIларин пирарин тарих аьгъю апIуз ккундайи Ханмягьямадов Селимдиз гъулан аьхю агьали вуйи ва Шябнан сихларикан вуйи Мукаил Исмяиловди зиихъ дибикIнайи гьядиса ктибтну. Амма хялжв рази гъахьундайи. Накьварин гъванарик ччвурар кимдарди гъабхьну. Саб гъвандик 1740 дибикIнайивал аьлимди тасдикь гъапIну. Му йис Надир-шагьди Дербент дибиснайи вахт вуйиган, пирар Дирчва мягьял ккидипу жаллатIарин кIулин эскрариз кивнайидар вуйивал аьлим Селим Ханмягьямедовди къайд гъапIну. Гьамци вуйи-ган, ГъуштIларин пирар Шябан ГъуштIилна гъяйиз кивнайидар вуди шула.

Селим Ханмягьямадовди жара гьерхабрра гъапIну. ГъуштIил «Надрар» кIуру сихил айиб дугъаз аьгъюди гъабхьну. Му сихлин аьхю агьали Агъабаев Агъамурадди жигьил аьлимдиз чпи гъийин Кьурагь райондиан гъафи лезгйирикан вуча гъапиган, Селимди чан гьерхбар хайлин ярхи гъапIну. Кьюдпи йигъан дугъаз «Надрарин хянарикан» имбу цалар улупнийча. Му хянар 2 км Рапакинди манзилнаъ, нирин гъвалахъ дивнайидар вуйи: Агъамураддин гафариинди, Гьяжи-Кьуттайра Кьургьан гъафир ву.

Дербент дибиснайи Надир-шагьдин эскрариз сурсатар гъулариан уч апIури гъахьну. ГъуштIлариз ва Гъвандккариз аьхю сивар айиган, уч дапIнайи малар-чарвйир му гъуларин сяргьятариин уьрхюри гъахьну. Гьамци, чарвйирихъди гъафи бязи лезгйир-марччлихънар, Надир-шагь ккагъиган, ГъуштIил ва Гъвандикк гъузну. Гьяжи-Кьуттай саркар вуди гъахьну. Ляхнин къайда аьгъю му касди, Гъвандкканра марччлихънар дидисну, гьякь (кьимат) вуди йискьубаъ 12 чарва туври, хайлин девлет уч гъапIну. Кьюрдну чарвйир уьрхюз арандиъ галра (гъийин Сюгют) гъадабгъну. Гьяжи-Кьуттайин сихларихъди гъавумвалар айи Ярккарин Ризайин тухмарира Гьяжи-Кьуттайи гъадабгъурайи арандин галик пай кивну. Гъи хайлин гъвандккар ва ярккар, Сюгютдиз кючюрмиш духьну, цIийи мектебра ачмиш дапIну, мясляаьтниинди яшамиш шула.

Чювккерин малла МутIалибдин гафариинди, дурарин сихлар – «Маллагъиндар» Гьяжи-Кьуттайин сихларикан ву. Гъвандикк штун кьитвал айиган, 1800-пи йисари дурар Чювеккна дуфну, булагъдихъ хулар гъапIну. Мягьячгъалайиъ айи Бейдулагь Ханмягьямедовдин дада Секинат кечмиш гъахьиган, мирасар вуча кIури, чвйир МутIалиб ва ТIейиб садакьара (чарвйирин жандкар) хьади саламдиз гъафну.

ГъуштIларин пирар марцциди уьрхюз гъулан имам Гъурбан Эстенгеровди хайлин зегьметар гъизигну. Уьмрин йигъар ккудукIурайиган, яшлу Гъурбну учв пирарикк фаркьат апIуз васият гъапIну. Бай Насури адашдин васият бегьем гъапIну. Гьамци, 280 йислан, чан тухмарин гъул ккидипу Надир-шагьдин жаллатIарихъди, ГъуштIларин «Надрарин» сихлин агьали Гъурбанра уьмурлугъдиз пирарикк ругдиккна гъушну.

Чювккерин гъулахь Рапак нирик ктикьурайи гъярин тарихра Надир-шагьди Дербент дибиснайи вахтарилан ккебгъра. Гъулхьан саб километр Рапакинди манзилнаъ, гъярин ичIаъ айи булагъдихъ, рукьан уста Мягьмуддин бицIи бина хъади гъабхьну. Лап гъярин гъирагъдихъна дарфиди, му бина рябкъюри гъабхьундар. 1740-пи йисари Надир-шагьдин жаллатIари ккидирчу бицIи гъулариан гьергу бязи агьалйир Мягьмуддихь дергнади шулу. Мурари мушваъ рукьан ва бартин яракьар апIури гъахьну. Му ляхникан аьгъю гъабхьи Жюгьейи Надир-шагьдин 10-12 жаллатIар Мягьмуддихьна гьаъру. Мягь-муддин кьягьялариз жаллатIар гъюрайиваликан аьян шулу, ва кьюр-шубурди рукаригъ ккеъну, мурар бинайиз хъуркьуз гъитундар – вари йивну гъийихну. Дурарин гьяйвнар ва яракьар хилиъ ахьу Мягьмуддин кьягьялар хъана дирбаш гъахьну.

Душнайи эскрари кьан гъапIиган, Жвурдагъ гъул ккидипу жаллатIарикан хъана йицIихьур каскьан Мягьмуддин бинайиз гъягъюру. Амма Мягьмуддин кьягьяларин гуж гъябкъиган ва чпикан 5-6 кас уьмриан гъушган, имбудар гьергру. Ихь кьягьялари жилирвал улупуб вари мягьялиз аьян шулу, ва Мягьмуддин бина хъайи гъяриз «Жили-гъяр» пуз хъюгъну.

Аьжалихъна аьжал гъюру кIуруганси, Иран-шагьдин жаллатIари Дирчва мягьялин табасаранариз гъапIу заваларин тахсиркар ухьу Жюгьей кIурайи вертIилжви Шябан ву. Му девлетлу касдиз, бязи инсанарин гафариинди, къаб жут йицар, къаб гьяйван, агъзуркьан чарвйир ва жара мал-девлет ади шулу. Жара шагьрар-гъуларихъдира (Дербент, Ширван, Шемехи, Баку) аьлакьйир айи Шябназ арсран ва гъизилин пулар, бартин яракь ади гъахьну. Гьар йисан, милар апIури, Шябнан хизанди Рапак сивун ужударсдар рапар ва гюнйир уршвури гъахьну. Му ляхникан рази дару Жвурдагъ (гъийин чювккеринна гъуштIларин арайиъ айи) гъулан агьалйири, Жюгьей Рапак сивкан ктIуккуз мясляаьт апIуру. Гьамци, хатIайикан хабар адарди укI убшвурайи Шябнан аьхю хизандиина алажгъуру ва дурар гъирмиш апIуру. Му завал аьхь апIуз дархьи Жюгьей, кIваъ хяви кьаст ади, Дербент дибиснайи Надир-шагьдин кьушмарихьна гъягъюру. Дугъан тIалабниинди варжкьан эскрарин аьхю дестейи, Кьаркьул дагъдиланди Дирчва мягьялиз дуфну, аьхю завалар гъапIну.

Жвурдгъари Жюгьейиз зулумкарвал гъапIундайиш, Дирччва мягьял Надир-шагьдин заваларикк ккадрабхъуз мумкин вуйи.

 

Шиклариъ: 1. ГъуштIларин «Пирар». 2. Чювккерин «Жили гъяр».

Гьаму темайиан хъана урхай:

12 йислан дидихъну, хъана гъудургу эскер 

ГъуштIларин агъсакъал 

Зегьмет, зегьмет, хъана зегьмет