Узу Табасаран райондин Гъулли кIуру гъулаз сабанра гъушур дайза. Думу райондин бицIи гъуларикан саб ву. Душваъ анжагъ 17 хизантIан адар. Ягъал дагълариъ ерлешмиш дубхьнайи Гъулли гъул’ан Къужник, Шилла, Хьарагъ, Пилигъ, ЦIанитIил ва жара гъулар хилин гагьнаъ айидарси рякъюру.

Му гъул сарун саб жерге лайикьлу инсанар ва нумуналу хизанар айивалииндира тафавутлу ву. Гьацдарикан вуди Мягьяммед ва Периханум Аьшурбеговарин (шиклиъ) хизан улупуз шулу. Му хизан, гъулаъси, райондин агьалйирин арайиъра гьюрмат айиб ву. Мягьямед халу райондиъ заан аьгъювалар ва тажруба айи арфарбан ву. Дугъаз гизаф кьадар ученикар – жигьил арфарбнар а. Аьхирки, дурар гъулан варитIан аьхю яшнан агьалйирра ву.

 

Мушвахъди сабсан маракьлу гьякьикьатдикан мялумат тутрувди гъибтуз шулдар: яшар 83 йис духьнайи агьли касар кюкйир битмиш апIбиин машгъул ву. Дурарин гизафси юкIв алидар гъизилгюл кюкйир ву.

Учу Мягьямед Аьшурбеговдин хуларихьна хъуркьрайиган, думу чан урнарихъ учуз ккилигури дийигънайи. Хялар гъяркъюбси, дугъу са-сарди гьарсар хаблан ва хъасин хулаз теклиф гъапIу. Гьяятдиъ учIвган, учу кюкдин багъдиз адахъунчу – мушваъ гургутум тереф кивнайи гъизилгюл кюкйир адаршвнайи. Душваъ гьацира дагъларин марцци гьава, кюкйирин ниърахьди дибикьну, хъана ицциди албагнайи. Хул`ан хурагнан ицци ниъра гъюрайи. Узу саб дупну женнетдин багъдиъ айиганси гьисс гъапIунза…

Хулаъ тярифназ лайикьлуди албагнайи суфра гьязурди айи. Хураг ипIбалан кьяляхъ, суфрайиина чай гъафнийи. Чайрахъ хъивру сурсатаригъ, гьелбетда, саб-швнуб йиччв айи гъабарра гъяйи.

Хъана гьяятдиз удучIвча – кюкйирин вилаятдиз. Кюкйирин багъдин успагьивали инсан гьяйран апIуйи. Му багъ гюзлемиш апIури, узу Мягьямед халуйихьна илтIикIза: «Учву аьхю яш дубхьнайи кьаби адмийир вучва. Кюкйириин машгъул хьуб жигьиларин ляхин ву, кюкйир битмиш гьаз апIурачва, дарш дурар масу тувранчва? Кюкйирин муштарйир учвухьна гъюри шулин?»

– Ваъ, уву фу кIурава? Кюкйир масу тувну, пул гъазанмиш апIбаъ ич мюгьтаж`вал адарич, кьюриддира ужуб пенсия гъадабгъурача. Баяр-шубар вари чпин хизанарихъди чпиз ккуниганси яшамиш шула. Шагьрариъ бина ккебгънайи баяри учузра чпихьна яшамиш хьуз гъачай кIура, хъа учу гъягъюри адарча. Женнетдин багъсиб кюкдин майдан, гьар йисан жюрбежюр йимишарин булди бегьер туврайи багъ дипну, учу наана гъягъюру? Кюкйир битмиш апIувал учуз гьарган ккуни машгъулат вучуз. Кюкйир жилин успагьивал, дидин утканвал, такабурвал ву. Гъизилгюл кюкю узуз варитIан багьа кюкюси рябкъюразуз. Думу аьршдин тамамвалин лишанси ва жилин мюгьюббатси, девлетси, аваданвалси рябкъюразуз.

Саб кьисайиъ дупнайиганси, гъизилгюл женнетдин кюкю вуди гъабхьну. Женнетдиъ айиган, дидик зазар кади гъахьундар. Адам абана Гьява баб, чпикан ктубчIву гуннагьдиз жаза вуди, женнетдиан утIуккиган, гъизилгюлик зазар киршну, кIур. Гъи му кюкю, чак зазар кашра, мюгьюббатнанна вафалувалин лишанси гьисаб апIура. Гъизилгюл табиаьтдин успагьивал улупру лишан ву. Табиаьтдин успагьивал рябкъру кас ужур, жумарт юкIв айир, инсаният ккунир ву кIури, дибикIна сар аьриф касдин китабдиъ, – къайд гъапIнийи Мягьямед халуйи чан маракьлу сюгьбатнаъ.

Узуз пуз ккундузузки, дугъриданра, думу учвра гьацдар инсанарикан ву. Фици дарди шулухъа, дугъу чан вари уьмриъ успагьи кюкйир битмиш апIура, инсанариз шадвал хура, уьмрикан 38 йис жигьил наслариз аьгъювалар ва тербия тувувализ бахш дапIна; дугъахьна дармандиз сивун марцци йиччв ккунди гизаф кьадар инсанар гъюру, амма чахьна гъафи кас дугъу сабанра кьяляхъ уларди гьаундар. Ужур хьпан бадали, сарун фу лазим вухъа?

– Арфар уьрхювалиин фици машгъул гъахьунва?

– 1966-пи йисан ДГПИ-йиъ урхурайи вахтна яманди ктIерццнийзу. Узу кирайихъ дибиснайи хулан эйси, Иван Афанасьевич, тажрубалу арфарбан вуйи. Дугъу чав арфарилан гьясил гъапIу жюрбежюр тадарукар ишлетмиш апIури, узу сагъ гъапIнийи ва гъулаз гъушган арфар ккергъувалин теклиф дивнийи. Дугъан табшуругъ тамам апIуз хъюгънийза. Жара арфарбнарихъди таниш гъахьнийза, гизаф кьадар тялукь литература гъурхунза. Ккудубшу аьсрин аьхирариъ «варроатоз» кIуру уьзриан Табасаран райондиъ айи ми-мидарди вари арфарин мяишатар ккадахьнийи. Йиз арфар вари сагъди гъузнийи. Думу йисан гизафдариз кюмек гъапIнийза. Гьаддихъан мина гизаф арфарбнар чпин арфарин гьял ахтармиш апIуз ва чпиз хайирлу теклифар пуз узухьна илтIикIуйи. Гьамусра, кюмек ккун апIури, гизафдар илтIикIури шулу. Узу хайлин йисари Табасаран райондин лесхоздиъ, «Хучнинский», «Кужникский», «Труд» совхозариъ арфарбанди гъилихунза».

Мягьямед Къурбанович Аьшурбегов 1937-пи йисан Табасаран райондин Гъулли гъулаъ нежбрин хизандиъ бабкан гъахьну. Шил`арин ургуд йисандин мектеб ккудубкIу жигьили урхуб Гум`арин кьялан мектеб-интернатдиъ давам апIуру. 1957-пи йисан кьялан мектеб ккудубкIу жигьил, кьаби адашдиз хулан мяишатдин ляхнариъ кюмек апIури, сад йисан гъулаъ гъузру, хъа 1958-пи йисан Ворошиловград областдин Боково-Антрацитовский райондин дахилнаъ айи 53-пи нумрайин шахтайиъ лихуз хъюгъру. Сад йислан думу багъри гъулаз хъадакну гъюру ва Къужник гъул`ан вуйи Периханум кIуру шурахъди хизан ккебгъру. Ужуб билиг ва уьмрин тажруба айи жигьилиз Шил`арин кьялан мектебдиъ ккергъбан классариъ мялимди лихуз теклиф апIуру. Гьаддихъан мина Мягьямед Кьурбановичди 38 йисан мялимвал апIуру, гизаф йисари Шил`арин кьялан мектебдиъ профсоюздин комитетдин председателвалин вазифйир кIули гъахуру. Мялимвалин ва профсоюздин ляхин заан дережайиъди тешкил апIбаз, чахь урхурайи баяр-шубар райондин ва республикайин дережайиъ гъахру олимпиадйириъ гъалиб хьпаз лигну, думу ДАССР-ин мярифатнан министерствойин, Дагоблсовпрофдин, РОНО-йин терефнаан жюрбежюр гьюрматнан грамотайиинди ва пешкешариинди лишанлу гъапIну. М. Аьшурбегов шашкйир уйнамиш апIбан ужур устадра ву.

Мягьямед халуйин уьмрин юлдаш Периханум халара гьаци жумарт юкIв айи кас ву. Дугъан кIван жумартвал рябкъбан бадали, 13 веледдиз уьмур тувну, дурар аьхю дапIну, дурариз ужуб тербия тувувал чIяаьн шулу. Ихь гъийин макьалайин асас игитра гьадму ву.

Периханум Аьшурбегова 1939-пи йисан Табасаран райондин Къужник гъулаъ гизаф бицIидар айи хизандиъ бабкан гъахьну. Къужникарин мектебдиъ 7-пи класс ккудубкIбалан кьяляхъ, дугъу Табасаран райондин халачйир гьясил апIру фабрикайиъ халачичиди лихури, чан зегьметнан рякъ ккебгъру. Думуган Периханум гъудуркьу устад вуйи, фицики табасаран шубари халачи убхуз набалугъ яшариъ амиди дубгъуйи. Гизаф гугар ккайи 1-пи сортнан халачйир гьясил апIру Периханумдин шикил гьарган гьюрматнан доскайик кади шуйи. Жюрбежюр йисари Периханум Аьшурбеговайи Къужникарин колхоздиъ, «Труд» ва «Кужникский» совхозариъ лихури гъахьну. ДумутIанра савайи, дугъу гизаф йисари чан жилирихъди Табасаран райондин ярквран мяишатдиъ арфарбанвалин вазифйирра намуслувалиинди кIули гъухну.

Хъа Периханум халайиз бабвал варитIан багьалу ва гьюрматлу гъуллугъ вуйиб аьгъя, гьаддиз дугъу чан вари уьмур веледар аьхю ва дурар тербияламиш апIувализ бахш апIуру. Дугъу уьмур ва тербия туву 13 веледдикан шубур жюрбежюр дюшюшариъ кечмиш гъахьнийи. «Думу Аллагьдин кьадар ву… Шюкюр ибшри Дугъан аьхювализ», – кIура Периханум халайи, сеснаъ фициб-вуш сир ади.

Гъи Мягьямед халуна Периханум хала 10 веледдин (Мустафа, Гьяжикъурбан, Камил, Руслан, Муминат, ФатIимат, Аминат, Индира, Къистаман, Гюльнара), 45 худлин ва 33 гудлин аьхю абана баб ву. Дурар вари чпин хизанарихъди уьлкейин жюрбежюр йишвариъ яшамиш шула. Дурарин веледари ва худлари райондин, республикайин ва уьлкейин жара регионариъ инсанариз хайир туври, образованиейин, медицинайин, къанун уьбхру гъуллугъарин, яракьлу кьувватарин, тикилишчивалин ва жара цирклариъ марцци зегьмет зигура.

– Гъийин деврин дишагьлийири сар-кьюр веледтIан хури шулдар, хъа уву 13 веледдиз уьмур тувунва, дурарикан 10 сагъ-саламатди аьхю гъапIунва. Баяр-шубар уьрхруган, фицдар читинвалар алахьунвуз, Периханум хала?

– Узуна Мягьямед сатIиди яшамиш шули 61 йис ву. Учу 1959-пи йисан хизан ккебгъунча. Думу вахтар, Гьяжимягьямед, гъагъидар вуйи. Думуган узу Табасаран райондин халачйир гьясил апIру фабрикайиъ лихурайза. 1960-пи йисан узуна ич гъуншдин хпир, гьямилади айидар, Гъуллиан исина ликриъди Хючназ, больницайиз, декретдин отпуск гъадабгъуз гъушнийча. Думуган больница гьамус МФЦ али йишв`ин ерлешмиш дубхьнайи. Ляхин дюз гъахьидар, гъулаз хътакуз рякъюъ учIвнийча. Думуган машинар адайи. Учу ругжарин гъул`ан удучIвган, «ЦIюмягъ» кIуру йишвахьна хъуркьри, ктIерццнийзу. Йиз юлдаш дишагьлийин кюмекниинди душвахь бицIир гъахнийза. Думу саб тягьяр гъидиржну, учу гъулаз рякъ давам гъапIча. Думу йиз сарпи велед, Къистаман вуйи. Йиз риш сагъ-саламатди гъюрхюнза. Гъи думу учв аьхю хизандин эйси ву.

Фабрикайин халачйир хулаъ урхури, узу гьадму саб вахтна колхоздиъра лихуйза. Думуган узу кьюр бицIирин баб вуйза. Сарпи бицIир аьхю бабахь гъитну, кьюрпир шинтак китIну, колхоздин ляхниз гъушнийза. Узу ляхнилан гъафиган, бицIир шинткан кирихну, бугъмиш духьну гъидихъунзуз, – гъапи Периханум халайи, русвагьдиси узухьинди лигури.

– Дидхъан мина йицIисарсан веледар гъахнийза. Гьелбетда, веледар уьрхюб гъагъи пише ву, хъа веледдихьна айи ккунивали думу гъагъишан рябкъюз гъитурдар. Бабаз гьарсар велед гирами ву, думу гирамивал Первердигарин амриинди бабан гъянаъ ивнайиб ву. Инсандин хил`ин хьуб тIуб ал, дурар сабра тмунубдиз ухшар дар, хъа фунуб тIубаз зиян гъабхишра, иццри апIуру. Бабаз чан веледарра гьаци ву. Сар вушра, йицIур вушра, вари яв веледар ву. БицIиди имишра, аьхю духьнашра, веледарихъан гьарган бабан юкIв убгуру, гьарсар бабаз чан веледар, гизаф вушра, цIиб вушра, масан ву. БицIириз аьзият кайиган, велед иццурайиган, нивкI адру йишвар ва жара кIван сикинсузвалар, гъалабулугъ’валар гизаф шулу, хъа веледдихьна айи масанвали дурар гьисс апIуз гъитурдар. Узуз сабсан гьякьикьат къайд апIуз ккундузуз. Гизаф бицIидар айивалиъ саб уж`валра а. Аьхюну чвйири ва чйири бицIидариз хъайивал апIуру, гьаци дайиш, узхьан жара ляхнар апIуз удукьидайи. Ичсдар хизанариъ аьхю гъахьи баяр-шубарик жумартвал, зегьмет зигуз ккунивал, вафалувал, гаф-чIал апIуз аьгъювал ва жямяаьтлугъдин арайиъ кьимат тувру хайлин жара лишнар тербияламиш шулу. Хасиятнак мицисдар ужудар лишнар кайи баяр-шубари, чпи наан гъахьишра, мадар апIуру ва ляхин апIури яшамиш шулайи йишвариъ гьюрмат гъазанмиш апIуру, ич веледарра гьацдар ву».

– Периханум хала, гьелбетда, бабаз чан веледар гирамиди рякъюр. Гьацдар жигьилар а, гъирагъдиз гьудучIвган абйир-бабар кIваълан гьархрудар. Му жигьатнаан яв веледарин гьякьнаан фу пуз шулвухьан?

– Йиз баяр-шубар, худлар дицисдар дариз. Учу дурарикан гизаф разиди вуча. Къужник сар риш, Ругуж сар риш, Хянягъ шубур риш швувахь хьайиз. Дурар вазлик саб-кьюб ражну учухьна улукьуз гъюру, узхьан апIуз дархьи ляхнар тамам дапIну гъягъюру. Шагьрариъ айидар машкврар ва жара йигъинжагъар айиган гъюру, хъа хьадну, чпин ляхнариъ айидар отпускдиз удучIвган, хъа худлар ва гудлар хьадан тятIиларин вахтна гьар йисан учухьна гъюру, жюрбежюр кюмекар апIуру, чпизра рягьятвал гъадабгъуру».

Периханум хала зегьметнан ветеран, дадавалин сабпи, кьюбпи ва шубубпи дережйирин медаларин сагьиб ву. 1980-пи йисан, гизаф кьадар веледар аьхю ва тербияламиш апIбаз лигну, СССР-ин Верховный Советдин Указдиинди дугъаз «Игит баб» кIуру заан ччвур ва гъизилин медаль тувну.

Мягьямед халуйиз ва Периханум халайиз Аллагьди мюгькам сагъ’вал, хизандиъ хушбахтвал, шадвалари абцIнайи ярхи ва бахтлу уьмур туври.