Дербент шагьриъ сач, декабрь вазлин эвелариъ, Табасаранарин милли культурайин автономияйи ляхин ккебгъу йигълан мина тешкилатдин уставдин проектдиъ диву сабпи асас месэла – Табасарандин тарих дериндиан аьгъю апIувал вуйи.
Февралин 21-пи йигъан гьаму месэлайиан Дербент шагьриъ Табасаран автономияйин яркьу вуйи заседание «гергми стол» жюрейиинди кIули гъубшнийи. Серенжемдиъ иштирак гъахьи аьлимари, аспирантари, тарихнан дарсар киврайи мектебарин мялимари, жямяаьтлугъ касари, журналистари чпин улхбариъ асас фикир табасаран тарихи илимдин гъийин гьялниина ва думу артмиш апIу рякъяр агувалиина жалб гъапIнийи.
Серенжем ачмиш апIури, Табасаранарин милли культурайин автономияйин председатель Айваз Аьлихановди тешкилатди гъийин йигъаз дубхнайи ляхникан жикъиди ктибтнийи ва табасаран халкьдин уьмрин 11 цирклиан ляхин гъабхру комиссйир ляхник кирчнайиваликан гъапнийи, гьадму гьисабнаан культурайинна махлукьатлу серенжемарин, спортдин, ватанпервервалин тербия тувбан, жигьиларихъди ляхин гъабхбан, илимдин, чIал уьбхбан ва артмиш апIбан ва гьацдар жарадар. «Тарихнан месэлйириз лигру комиссияйин асас вазифа – ихь халкьдин тарихназ бахш вуйи китабар чап апIуз, чап дапIнайидар цIийикIултан адагъуз, жигьил аьлимариз, аспирантариз тарихнан архивар, документар ахтармиш апIуз кюмек тувувал ву. Ихь гъийин серенжем – гьаму гизаф лазим вуйи ва аьхю зегьмет айи ляхниъ алдабгъурайи сабпи гамси гьисаб апIуз шулу», – гъапнийи А. Аьлихановди.
Хъасин серенжемдиъ машгьур тарихчи, профессор, вари халкьарин заан школайин илмарин академияйин академик Мягьямед Гьясанов удучIвну гъулхнийи.
«Узуз ихь тарихнакан гизаф фикир кайиз. Узу сарун яшлу кас вуза, амма багъри уьлкейин тарихнакан узу имиди бикIидиза. Табасаран миллетдиз лап нягьякьди бицIи халкь пувал аьдатнаъ абхъна. Ухьу бицIи халкь дархьа, ихь тарих гизаф кюгьнейинуб ву, ва ухьу варидари думу арайиз адабгъуз фидакар зегьмет дизигну ккунду», – гъапнийи аьлимди, ва чан гафар тасдикь апIури, «Гослитиздат» чапханайиъ 1956-пи йисан чапдиан адагънайи I-IV аьсрарин Закавказьейин ва V-VII аьсрарин Закавказьейин ва дидихъди сяргьятламиш вуйи гьюкуматарин картйир улупнийи, дурарик кьюбибдикра жаради таваспарарин – гъийин табасаранарин ата-бабйирин – уьлкйир кIул’инди вуйи гьюкуматарси улупнайи.
«Гъи ихь тарихнан цирклиъ гьял дапIну адру гизаф месэлйир а. Ихь девлетлу тарих бязи халкьари чпинубси улупура, думу дигиш апIура. Дагъустан Республикайиъ совет гьюкумат гъурмиш апIбаъ ва жямяаьтлугъ уьмрин имбу цирклариъ аьхю роль уйнамиш гъапIу ихь ватанагьлийириз республикайин шагьрариъ саб ядигаркьан дивнадар, кючйириз дурарин ччвурар тувнадар. Гьюкуматдин заан гъуллугъариъ айи ихь ватанагьлийирра му ляхнихьна даргъну янашмиш шула. Хъа гъийин ихь жигьиларин гьяракатариз гъилигиган, тарих ахтармиш апIбаъ иштирак хьуз ккуни кас рякъюрадарзуз. Ухьу, гъи гьаму мяракайиъ уч духьнайи иштиракчйири, сатIиди ляхин апIури, ухьухъди сабси му важиблу ляхниъ жигьил студентарра иштирак хьуз гъитну ккунду»,
– гъапнийи аьлимди.
Чан улхбан аьхириъ М. Гьясановди, машгьур аьлим, экономист, гьюкуматдин заан гъуллугъариъ ужудар таниш’валар айи Зейдулагь Юзбегов кIулиъ ади, табасаран халкьдин учIру месэлйириз лигру тялукь совет тешкил апIбан ва шубуд йисак саб ражари Табасаран райондиъ Кьалухъ Мирзайиз бахш дапIнайи Йигъар фестиваль жюрейиинди къайд апIбан теклиф адабгънийи.
ГъитIибккнайи месэлайин гьякьнаан чан фикрар тарихи илмарин доктор, ДГУ-йин профессор Руслан Сефербеговдира ачмиш гъапIнийи: «Узу гъийин ихь мяракайиин гизаф рази вуза. Ав, гъи ихь тарих ахтармиш апIувал зяиф шулайиваликан учвуз хабар адарди даршул, фицики университетариъ тарихнан факультетариъ урхурайи студентарин кьадар йислан-йисаз цIиб шула. Йисан сар-кьюртIан кучIврадар. Ужуди урхурайи студентаризра тарихнахъди аьлакьа айи ляхин апIуз ккунди имдар. Хъа ухьу ихь тарих аьгъю дарапIиш, думу шли ахтармиш апIиди?! Гьаддиз гъи ихь мялимарин ва тарихнан зиин лихурайи аьлимарин асас вазифа – вилаятдин тарихнакан аьгъювалар гъадагъурайидар чпин уьлке ккунди, дидин гъубшубдиин ва гьамусяаьтдинубдиин дамагълу вуди тербиялмиш апIувал дубхьна. Мицисдар серенжемариъ иштирак хьуз жигьилар жалб апIури ккунду».
Табасарандин тарих ахтармиш апIбан гьякьнаан чпин теклифар жара иштиракчйирира тувнийи – тарихи илмарин кандидатар вуйи ДГУ-йин Дербентдиъ айи филиалин директорин заместитель Рамис Гьяшимовди, Табасаран райондин образованиейин управленийин кIулиъ айи Аьбдусалам Гьясановди, инсандин артмиш’валин «Перспектива» кIуру центрин кIулиъ айи Суна Гьяжибеговайи, хъа гьацира Табасаранарин милли культурайин автономияйин вакилар вуйи шаир Эльмира Ашурбеговайи, Эйваз Рамазановди, Анзор Къазимягьямедовди, «Табасарандин нурар» газатдин кIулин редактор Гюлягьмад Маллялиевди, Дербент шагьриъ айи МВД-йин ветеранарин Советдин председатель Эмирбег Агъагюловди, Табасаран райондин Бургьанкент гъулан кьялан мектебдин директорин заместитель Энвер Эрзимановди, ДГПУ-йин аспирант Физули Сефербеговди, жямяаьтлугъ кас Жабир Мягьямедовди ва жарадари.
Асас теклифарин арайиъ Табасаран райондин мектебариъ урхурайидарин ва тарихнан дарсар киврайи мялимарин арайиъ табасаран тарихдиан варитIан ужуб илмин ляхин бикIбан конкурс гъабхувал аьдатнаъ ипувал, Табасаранарин милли культурайин автономияйин гъвалахъ табасаранарин аьраб чIалниинди ва аджамдиинди хилихъди дидикIнайи китабарин музей яратмиш апIувал, ватанагьлийирин, иллагьки жигьиларин, тарихнахьна вуйи маракьар, бицIи видеороликар гьязур апIури ва дурар социалин сетариъ тарагъури гужал апIувал, табасаран тарихнакан вуйи китабар цIийикIултIан чапдиан адагъувал, шаир-эскер Къалухъ Мирзайин ччвурнахъ медаль адабгъувал, ТIиварин гъулакк Надир-шагьдин чапхунчйирихъди гъахьи йивбарин 280 йис хьпаз бахш вуди цци, 2021-пи йисан, илимдинна тажрубайин конференция гъабхувал, Дербент шагьриъ Аллагьверди Акимовдиз ядигар дивбан бадали, вари чарйир агувал ва гь.ж. айи.
Табасаранарин милли культурайин автономияйи ляхникан дидин председатель Айваз Аьлихановдихъди вуйи интервьюйиъ газатдин гъюру нумрйирикан сабдиъ яркьуди ктибтидича.
