Табасарандин бажаранлу шаир, дилавар таржумачи, сягьнайин эсерарин талитнаъ паччагьлугъдин литературайин премияйин лайикьлу лауреат, филологияйин илмарин кандидат Эльмира Аьшурбегова, Дагъустандин гизаф чIаларин, жюрбежюр рангарин мяналу ва маракьлу литературайин хазна дерин, артмиш ва аваданлу апIури, улихьна гъабхбак чан лайикьлу пай киврайи шаирарикан сар ву.

 

Авторин яратмиш апIбар, ихь саб бязи кьалмин дустарихьан гизаф фаркьлу вуди, чIал ачIлин укIар-кьаларихьан, чIалнан нугъатарин хъархъсарихьан азад дапIну, литературайин марцци, гюрчег чIалниинди яратмиш апIувалиинди тафавутлу шула. Дугъан эсерариъ ухьу, гъийин ихь гьякьикьат, дусувал-гъудужвувал, эл-аьдат, рякъ-раж, мучIу йишван завуъ «рап-рап» апIури, фургьанди тарагъну шлу хядарси, лигру гюзгдианси ачухъди ачмиш шула. Дурариъ ухьуз ихь уьмур ва яшайиш, лирикайинна философияйин сенграриан успагьиди кIалбариз хури, табасарандин тIаракьу халачийин накьишарси вари рангариъ хъабалгну, лап такабурди аьян шула.

Гьаму дережайин шаир вуди Аьшурбеговайи, аьхирки, табасаран сягьна бадалира, ихь халкьдин ялавлу ватанпервервал улупурайи «Лизи ваз» кIуру бажаранлу драма яратмиш гъапIну. Йиз фикриан, драма, табасаран сягьна утканди балгури, уьмурлугъ дидин тай-тушди гъубзру.

«Лизи ваз» драма Эльмира Аьшурбеговайи уьлкейин девлетлу тарихнаъ варитIан важиблу гьядисайиз – Ватандин Аьхю дявдиъ советарин халкьди гъазанмиш гъапIу тарихи Гъалибвализ ва чпин уьмур гьяйиф дарди баб-Ватан бадали жюрэтлуди фида гъапIу ихь рягьматлу абйир-бабариз бахш апIура. Дидиъ гюрчегди ва гьякьлуди кIалбариз хурайи ватанпервервалин дирбаш гьядисйир дагъларин уьлкейин саб табасаран гъулаъ 1941-1945-пи читин ва дараскьал йисари кIули гъягъюра.

«Лизи ваз» драмайиз Эльмирайи лайикьлу эпиграфра тувна. Дидиъ ухьхьан урхуз шулу:

– Гьякал дапIну, йирси гъатху кагъзикан,
Дявйириан хъубкьу кагъзин ерин,
Абхъунва яв жигьил
Гардандиъ луфран.

Автори, «Лизи ваз» драмайин сабпи перде ачухъ апIури, сягьнайиъ колхоздин фидакар зегьметкеш, марччлихънарин кIакIначи саркар Гьяжийин хизан улупура. Дугъан гъари Нархалумди, Москвайиан ВДНХ-йин выставкайиан дуфнайи чан жилирин синих апIури, дугъаз чан наразивал улупура. Мидин себебра, Москвайиан гъюрайи Гьяжийи хизандин канчI-кIул кубкIрукьан варидариз пешкешар духну, учв саймиш дарапIувал гъабхьну. Нархалумди, му чан бахтсузвалси гьисаб апIури, жилириз сикинсузди тягьнйир йивури гъахьну.

Гьяжийиз чан гъари ужудар гафариинди ккарцуз ккунда, амма гьич саб фицикIа я умун, я суст, саламат апIуз шуладар. Гьяжийи аьхирки чан хпириз кIуру:

– Гьатмагьа их сундхиъ ихь пул,
Ккуниб гъадабгъ – дюн’я ву бул!
Анжагъ бахтсуз вуза макIан –
Адайишра сарун фукIа,
Ихь сагъу хьур велед ахьуз.
Вари ахьуз, гешт хъапI увуз!

Гьаму герендиъ, чан кьамкьар урччвури, хулаъ учIву гъуншдин хпир Фатмайи дяви кебгъуваликан чIуру хабар хуру.
Нархалумди, жилириз чав гъапи гафариин швумал духьну, чав-чакди кIуру:

– Аллагьди гъивнийкIан узуз?
Йиз гафар гъалум гъахьунзуз!

Гьаму гафар гъапи Нархалумди, уларилан мархьси нивгъар рузури, чан жилириз, аьхюну риш Сунайиз ва имбу хизанариз суфрайихъна дих апIуру:

– Гъач, йиз малайиксир жилир!
Гъачай, веледар, йиз кюкйир!
Сарун му бахт йиз кьюб улиз,
Я рябкъюр, я дярябкъюр…

Драмайин сабпи пердейин кьюбпи сягьна ачухъ апIури, автори, дявдиз гюгьюллуди душнайи чан жилирна чвйир гъалибвал хьади, саламатди кьяляхъ гъювал Худайикан ишури ккун апIури, Нархалум дявдихьан гьергну уьлкейиъ уьрхнайи урус халкьдин вакилариз ипIруб хьади гъягъюз гьязур шулайи аьгьвалатналан ккебгъра.

Гьяжийин мирасдин хпир Фатмайи, чан гъунши Манатди гьямила урус дишагьли Машайихьан ипIрубдихъ дугъан гардандиъ айи гьякал гъадабгъуб аьгъю гъабхьиган, думу сюгмиш апIури, дугъахьна чан тIубахъ хъайи арсран тIублан тувну, гьякал эйсийихьна кьяляхъ тувуз гъитру. Гьяклиъра, баркаван, аьхю устадвалиинди варакь дапIнайи лизи ваз ади шулу. Хъа Гьяждин мирасдин швушв Минахалумди Нархалумдиз, Маша, бицIир хури, аьзабнакк кка, гъапиган, думу тяди бицIир гъидиржру бирк-миркра гьязур дапIну, йиччвра, ччимра хьади, дугъаз кюмекназ гъягъюру. Автори гьаму мисалариинди ихь гъалибвализ советарин халкьдин ялавлу дуствална сатIи хьувал замин гъабхьивал улупура.

Драмайин кьюбпи пердейин эвелиъ Э. Аьшур-беговайи, ихь халкьдин дурумлу ватанперверваликан хабар туври, колхоздин идарйирин ва инсанарин хал-жигагьарин цалар «Вари – фронт бадали!», «Вари – гъалибвал бадали!» кIуру ва жара ватанпервервалин плакатариинди безетмиш дапIнади улупура.

Автори драмайиъ ихь халкьдин уьмур, цIалцIам дарапIди, думу гьякьикьатдиъ гъабхиганси, дюзди улупура. «Хизандиъ абдал-будала адарди даршул» кIуруганси, драмайиъ тамашичйирин фикир гьациб нягьякь хизандиинара жалб апIура. Гъарахан ва дугъан уьмрин юлдаш Манат гьациб чIуру, жасус хизан вуди гъабхьну.

Гъуландари, дявдиъ чпин жанар фида апIури, жюрэтлуди женг гъабхурайи эскрар танкарихъди тямин апIбан бадали, чпин безегар, пул, мани шей’ар – чпиз айиб фукIа гьяйиф дарапIди туври гъахьну. Гъачагъ Гъарахандин гъардин халайин бай, сакьатлу ЖамутIрира фронтдиз кюмек вуди пул тувуб аьян гъабши Манатди, неинки чан багахьлу, хъа гьацира гъуландарра авалйирси гьисаб апIури, дурариз тягьнйир йивуру. Ватанпервер хизандиан вуйи Нархалумди дугъаз дишла жаваб тувру:

– Я риш, фронт фу ву? Ихь гъардшар,
Мирасар, жилар ва адшар!
Сар жилиркьан гъулаъ имдар,
Ругарилан абайин йиз,
Ургур сабси гъушну дявдиз!…

Колхоздин мал-мутму тIараш апIурайи гъачгъариз шерик духьну, дурарихъди му эдебсуз ляхниъ Гъарахандира, дугъан гъарди Манатдира иштирак’вал апIури шулу. Гъачгъари, дявдиан майиф духьну дуфнайи колхоздин бригадир Юзбегра чпин жергейиз жалб апIуз чарйир зигуру, амма бригадири дурариин няна алапIуру, ва гъачгъари думу амрихъан гъягъя-йизкьан урччвуру. Гъачгъар, Урусатдиан «яркврарин дустар» тIанкь апIуз дуфнайи эскрар гъюрайиваликан кин дубхьну, тядиди колхоздин складар тIараш дапIну, чпихьан гъабхуз дархьи мал-мутмуйик цIа кипну, гьергру.

Драмайин аьхиримжи юкьубпи ва хьубпи перд-йириъ автори, дявдиз душнайи чпин жилар, чвйир ва веледар гъулан дишагьлийири, кьаби-кьюци агьлари ва дявдиан майиф духьну дуфнайидари эвез апIури, гьам хутIлиъ, гьам хяраъ ва гьамсана мяишатдин жара ляхнариъ, читин ва дараскьал шартIариъ фидакар зегьмет зигури, далу терефнаъ гъалибвал багахь апIурайивалиина тамашичйирин фикир жалб апIура. Дугъу, дявдин чIуру ва гъамлу сюрме, гаш’валианна аьхълушнаан йихурайи йитим баярна шубар, ачIни гъахьи дишагьлийир кьагьур гъюруганси улупури, гьадму саб вахтна думу фагъирарин кьастнан гужливализ ва ялавлу ватанпервервализ заан кьимат тувра.

Гаш’валиан гьакъ апIурайи ЖамутIри, Нархалумдин унчIвихъна дуфну, дугъкан чаз имбу саб кюмсихъ кIифаъ айи жук тувуб ккун апIуру.

– ЖамутI, – кIуру Нархалумди дугъаз, бицIидари хураг ккун гъапIиган, хъугъ, штукк кIикIлар ккахьну, цIиин йигьаг иливури шулза. Саб гьяфта ву дурарин ризкь ктарди.

Гьаму герендиъ Нархалумдихьна гъафи Машайи дугъаз гизаф рягьимлуди кIуру:

– Нархалум, ЖамутI халуйикан, Соня кефсузди ву кIури, гъеебхьунзуз. Дугъаз, цIибди вушра, учуз имбу шекер гъабхунза. Узу Соняйиз йиз гьаму «Лизи ваз» гьякалра багъиш апIураза. Гьамци гъапи дугъу, чан мухриъ айи гьякал адабгъну, Сунайин мухриин илипуру.

– Вазли, жан чи Нархалум, чав жанлу ва цIийи апIури шулу. Уву, Нархалум, гьякал штук кипри, веледарихьди думу шид убхъуз гъит, дурар сагъди гъузди. Гьамус ихь Ватандин аьхюну пай душмандихьан азад дапIна. Сарун учура ич ватандиз гъягъюрча.
Учу ичв аьхю ва ялавлу ватанпересвална инсанпересвал, Нархалум, йикIайиз кIваълан гьархидарча, чухсагъул ичв жумартвализ, – дупну, Маша гъягъюру.

Автори чан драмайиъ гизаф миллетарикан ва жюрбежюр динагьлийирикан ибарат вуйи ихь уьлкейин халкьарин дурумлу дуствал ва сатIи хьувал аьхю ва сабанра, сарихьанра ккабгъуз даршлу зурба кьувватси улупура.
Автори Сунайиин улукьуз гъафи гъуншдин бай Халилинна Сунайин сюгьбат тамашичйир ишуз гъитруганси ккабалгна. Дявдиз гъягъюз рякъ’ин духьнайи Халили Сунайиз кIуру:

– Узу дявдиз гъягъюраза,
Узу кьяляхъ гъяйиз, явра
Яшар шулу, ккунир, дишла
Комсомол сумчир апIурхьа!

Гьаму герендиъ жанлу гъахьи Сунайи Машайи чаз багъиш гъапIу гьякал, ядигар жарариз тувру аьдат дашра, «чIар ктабхъуз мигъитан дугъкан!» дупну, Халилихьна тувру:

– Гъадабгъ узхьан гьаму багъиш,
Ярхлаз гъушган апIин ачмиш…
Халил, уву вуйиз йиз ваз,
Жара гьякал ккундар йиз кIваз.

Дявдин дараскьал, мушакъат йисари халкь, неинки уьмрин гьаму пис шартIари, хъа гьацира тIягъвнин ицц-рушнарира талаф апIури гъахьну. ЦIийир хъивували гъулан саб пай гъаллаж дапIну, тIанкь апIуру. Гьаму кьагьрикк, риш Суна ктарди, Гьяжийин вари хизанра ккабхъру. Кефсузди ахникк дахънайи гъунши Фатмайи, за духьну, ахниин дусну, кIуру:

– Дявди вардик гьяклар ккитIну,
Вари гъушну, узу гъитну,
Йиз гьякларик кайи ччвурар
Кудухну ккудукIуз шулдар.

Хьубпи перде ачухъ апIури, автори, дявдиан гъалибвал хьади гъафи Гьяжийи, чан ккадахьу гъюрдарстдар хуларик ул кубкIиган, дурарин саб цалиъ кIул удубкьну ишури, дугъу дадмиш апIурайи гъати гъам-хажалатна суза тамашичйир ишуз ккаузкьан кьагьур гъюруси шикиллу дапIна.
Гьяжи гъафиваликан хабар гъабхьи гъуландар дугъ’ин улукьуз гъюру ва дугъаз сабрар тувуз хъюгъру. Чан кIваъ абхьу гъам-пиялайи дартмиш апIури гъахьи Гьяжийи чахьна дуфнайи гъуландариз, Сунара гъадагъну, учв чан улариз гьабхъу йишваз удучIвну гъягъруваликан хабар тувру.
Мидихъди рази дархьи Юзбегу дишлади дугъаз кIуру:

– Ваъ, мирас, дюз дар яв къарар,
АпIурхьа жара хуш йикьрар,…
Наана гъушишра уву,
Яв дердра увухъди гъюру…

Гъуландари мясляаьт дапIну, ачIни гъахьи Минахалум Гьяжийиз дитру ва дугъан хал саб бабат къайдайиз хуру. ЦIийи хизан ккебгъу Гьяжийи Минахалумдиз кIуру:

– Ухьу, ихь гъийихдари яснаъ итну, икрягь духьнашра, Минахалум, ихь дердназ му дава дар. Ихь уьмур давам шула. Ухь’ин ихь юкьур велед – ихь шубар – Суна ва Шем’я, эмдин йитим ва йиз гъардаш ал. Уву – дада, узу – адаш шулхьа сану юкьриддинра. Хъа йиз ачIни чира швуваз туврухьа, гъит мукь апIри чаз.

Гьаму аьгьвалатнаъ чIатан хулаз гъюрайи Сунайин мяълийин сесра завуъ атIабгуру:

– Завуз удубчIв, йиз лизи ваз –
Жара гьякал адар йиз кIваз!…

Магьа гьамци, инсаниятдиз аьрвалар, гъамна хажалат ва аьжал хури гъабхьи дявира ккудубкIну, уьмриъ мюгьюббатнан цIирари кюкю адабшвурайи азгар хьадукар улубкьувал мялум апIури, драмайин хьубпи пердера хъябкьра.

Драмайи ухьуз инсаниятдиз мялум вуйи йицIихьуд агъзуртIан артухъ дявйирикан варитIан инсафсуз ва яркьуди, гизаф уьлкйирин иштирак’вал ади, дявдин варитIан гужли яракьарна техникайин алатар ишлетмиш апIури гьатIабццну, гизаф йисари кIули гъубшу Ватандин Аьхю дявдиъ советарин халкьди гъазанмиш гъапIу тарихи Гъалибвализ ихь халкьдин ялавлу ватанпервервал ва халкьдинна гьюкмин сатIивал замин гъабхьивал субут апIура.