Сифте вуди веледди хизандин айитI тербия гъадабгъура – дадайихьан, адашдихьан, аьхю чвйир-чйирихьан. Дурарин тербия веледдин марццивал, аькьюллувал, хас дару гафарихьан ва ляхнарихьан ярхлади гъитувал, аьхюриз гьюрмат апIувал, учвтIан бицIир инжик дарапIувал ву.
Хъасин дугъан тербиячйир мектебарин мялимар шула. ГьапIуз-вуш бязи абйир-бабариз чпин вазифа гьархра, тербияйин вари ляхнар мялимариин илирчура. Амма велед суткайиъ 5-6 сяаьтнатIан мектебдиъ шуладар. Имбу вахт дугъу хулаъ ва кючейиъ гьапIра. Кюче тербияйин аьхю душман ву. Кючейиин аьшкьлу гъахьи веледдиз мектебдин дарсар хяви, дугъан аьгъю-валар зяиф шулу. Зигьимлувалихъ зегьмет дизриграйи веледар гьамци арайиз гъюра.
Педагогикайин ва психологияйин аьлимари кIурайиганси, бязи веледариз табиаьтди тувнайи (Первердигарин багъиш) хусуси бажаранвалар шула. Дицир веледдиз кюче гьархра. Думу чан кIваз кабалгу ляхниин аьшкьлу шула. Мициб аьшкьну учв велед тербияламиш апIура. Гьелбетда, хизандин ва мектебдин вазифара мицир веледдин аьшкьлувализ кюмек апIувал ву.
Ккергъбан классариъ (1-4) урхурайидариз аьгъювалариан кьимат вуди «кьюб» дивувал мялимдин аьхю гъалатI ву. Мициб кьиматну веледдиз аьхю азият тувру. Дугъаз мялим ва дугъу киврайи дарс даккун шулу. Психолог ва педагог, профессор Шалва Амонаш’вилийи (АПН-дин академик, 1989-пи йис) Грузияйин бязи мектебариъ ккергъбан классариъ кьиматар дидривди дарсар кивбан эксперимент гъапIну. Дарс киврайи мялимди веледдиз кIура: «Чухсагъул яв жавабназ, ужудар аьгъювалар авуз»; ясана: «Уву хъана ужуди жаваб тувнийиш, ккундийзуз, закурин дарснаъра увхьан гьерхуз кказа». Гьамциб тярифну ва гьюрматну велед гьевеслу апIуру, дугъаз хъана ужуди дарсар аьгъю апIуз ккун шулу. Ш.Амонаш’вилийин экспериментдикан 1970-1980-пи йисари «Мялимарин газатдик» хайлин макьалйир чап гъапIну. Молдавияйин мектебариъра му эксперимент кIули гъубхну. Натижайиъ урхурайидарин аьгъювалар, заан классариз удучIвиган, лап ужудар гъахьну.
Урхурайир айи классдиан ададаувал сифте дугъаз чаз, хъасин хизандиз аьхю зиян ву. Гьаддиз мялимар мициб ляхниз аькси духьну ккунду.
Веледариз тербия тувбан гьякьнаан варитIан читин вахт 7-9-пи классариъ алабхъура. Му вахтна гизафси баяр спортдиин аьшкьлу шулу, гьарсариз чан «жилирвал» улупуз ккунди шулу, дурариз эдебсуз ляхнарра аьгъю шулу. Гьаддиз веледар хулиганваларихьан ярхлади гъитуз гьам хизан, гьамсана мялимар ва спортдин тренерар гьязурди ккунду.
10-11-пи классариъ урхурайидар заан образованиейихъ хъергнайи живанар ву. Дурарин фикрар вузарик урхуз кучIвуз гьязур хьувалиин дийигънади шулу. Гьамус, дарсар киврайи мялимарилан савайи, урхурайидарин тербиячйир, аьдат абхънайиганси, репетиторар духьна. Дурарикан гизафси шагьрариъ урхурайидариз ужуб кюмек шула.
Йиз бицIивал лап читинуб гъабхьну. 1942-пи йисан 23-пи февралиъ Ватандин Аьхю дявдиз жалб гъапIу адаш кьяляхъ гъафундайи, 1947-пи йисан дадара кечмиш гъахьнийи. Йиз тербиячи, Тейбат эмейин бай Рамалдан Агъамягьямадов (1925-1991) гъулан сарпи мялимарикан вуйи. ГъуштIларин мисткан дапIнайи мектебдиъ 4-пи класс ккудубкIур, 5-7-пи классар айи Гъвандикк гъулан мектебдиз гъягъюз хъюгъюнза. Йиз бахтнаанси, 1947-пи йисан хьадну гъвандккарин мектебдиъ хьадан лагерь ачмиш дапIнайи ва Рамалданна мектебдин директор Вягьид Гьясановдин (ахцигьжви) риш Людмила вожатйир вуйи. Рамалдну узура лагериз гъурхнийи. Гъвандикк мектебдиз интернатра айи.
Мина гизаф гъулариан 5-7-пи классариз живанар, гизафси баяр, гъюрайи. ГъуштIларикан 8 кас интернатдик кайча. Дарсарин кьяляхъ гьацI километркьан мектебдихьан ярхлади гъулан кьялаъ ерлешмиш дубхьнайи, тахтйирин полар ккайи, кьюб мертебайин хулариъ айи Гьяжи-Кьуттайин риш Мислиматдин интернатдиз лисундин уьл ипIуз гъягъюйча. Гьарсариз гьацI кило «кIару гюмбе» ва жук-аш туври шуйи. Уьл, гьелбетда, хулаз хури шуйча.
Интернатдин ихтиярназ колхоздиан саб дажи тувнайи. Интернатдин завхозди, жигьил агьалийи, 6 километрин манзилназ Хивна гъягъюри, даждиинди итIру сурсатар хуйи. Никк ва йикк колхоздиан туври шуйи.
Дявдин кьяляхъ читин йисар вуди, бязидари урхуб дипуйи. Сар йиз тай, ужуди дарсар аьгъю ич гъулан бай (ччвур кIурдарза), инсанарин арайиз удучIвруган алабхьуз шлу шалвар адарди, 4-пи класс ккудубкIур, Гъвандиккна 5-пи классдиз гъафундайи.
1949-пи йисан ГъуштIил ва Чювекк мектебарин тикилишар ккергънийи. Чювккерин мектеб бицIиб вуди, думу йисан ноябриз тикмиш дапIну ккудубкIнийи. Гьамус гъуштIларин живанар 5-7-пи классариз 2 километрин манзилнаъ айи Чювеккна гъягъюз хъюгънийи.
1951-1952-пи урхру йисан кьюр кас – узу ва Агъабала Аьлиев – Хиварин кьялан мектебдин 8-пи классдиз гъягъюз хъюгъча. Имбу ич таяри урхуб дипнийи. Му мектебдиз аьхю интернат айи. Йиз гъулажви Тагьир Мирзакеримовна узу интернатдин «кIашагънар» (уьл, нис, колбаса пай апIрудар) вуйча. Тагьириин «помещик» кIуру лакIамра иливнийи.
Рамалднан кьяляхъ кьюрпи йиз тербиячи дадайин багахьлу, Гьяжи-Кьуттайин тухмарикан вуйи Зумрут Ханмягьямадова (1915-2005) гъахьну. Му намуслу ва успагьи дишагьли Хив мектебдин математикайин мялим вуйи. Узу йитим бай вуйиб дугъаз аьгъяйи. Швнуб-сабан дугъу узуз учвтIан хьуд йисан аьхю ва ягъли жандкин йиз дада кIваин гъапIнийи. Гьюрматну гъван гъюдли апIуру кIуруганси, Зумрут халайин узухьинди вуйи гьюрматназ жаваб вуди, математикайиин аьшкьлу гъахьнийза. Математикайихъди сабси, физикара, химияра йиз ккуни дарсар гъахьнийи.
