Бабан чIал – гьарсар касдиз чан абйир-бабарихьан, багъри халкьдихьан гъубзнайи хазна, уьмриз лигбан саягъ, вари миллетдин рюгьнан кьувват, маш, гьевес ва ухьуз гъибтнайи васият ву. Бабан чIал – гьарсаб миллетдин хусусивал, медениятдин асас пай, халкьдин аьдатар, аькьюл, намус-гъир’ят ухьухьна рубкьуз гъитру алатарикан саб ву.

ЧIал адру ва думу аьгъдру халкь жилиин даршул ва дарибшри. Амма дициб къурхулувал а, фицики дагъустанлуйирин арайиъ, гьадму гьисабнаан табасаранаринра, чпин багъри чIалариинди улхрудар йислан-йисаз кам шула. Хъа чIал имдарди гъабхьиш, ухьу, фуну миллетдикан вуча кIури, пиди?! Гъюзимбу наслариз ухьу фуну чIал улупиди?! Гьелбетда, му суалари ухьук гъалабулугъвал кипра. Дагъустандиъ чIаларин гьял якьинди читинуб ву. Машгьур табасаран шаир, аьлим Эльмира Аьшурбеговайи «Багъри чIал» кIуру шиъриъ кIурайиганси, багъри чIал ихь наслиин «имтигьянси» дийибгъна:

… Йиз багъри чIал – лизи шули айи чIвал,
Жигьилихьна тувуз удудукьрай ирс –
Аьсрариан гъабхиб ктадабхъди урчIвал,
Имтигьянси дийибгъуб наслиин йиз.

Арццуз шуйкIан увуз закурин урчIар?
Йиз чIал, яв сес гъубзуйкIан йиз ужагъдиъ?
Дарш, гъийин йигъариъ рюгь дубхьну мичIал,
Зяя шуйкIан уву уьмрин гъирагъдиъ?

Мушваъ ухьу кIваинди гъитну ккуни суаларикан саб, гьюрматлу ватанагьлийир, чIалнахьна вуйи ихь янашмиш’валиканра гизафуб асиллу ву. Хабарсузди кIурдар: жвуван чIал ккун апIувал Ватан ккун апIбак гьисаб ву.

Ав, месэла учIруди улихь дийибгъна, чIал дубгуз гъитну ккундар. Хъа фицдар дюшюшари дагълу чIалар гьаму гьялнахъна гъахну? Ухьхьан фу апIуз шулу, ухьу фтин кюмек апIухьа?

ЧIаларин читин гьялнакан улхури, кьюб жюре дюшюшар кIваин апIуз шулу. Саб кIуруб, ухькан асиллу дару месэлйир. Мисалназ, телевидениейи, компьютерари, телефонари, Интернетди ихь ва ихь бицIидарин уьмриъ бисурайи йишв йислан-йисаз артухъ шула. Думу технологйир гизафна-гизафси урус чIалнахъди аьлакьалу шула. Бегьемди ликриинкьан дархьи бицIидар хилиъ телефонарра ади деъру дюшюшар гизаф алахьуру. Мектебдиз гъягъру вахт хьайиз, бегьемди бабан чIал дудрубгъу бицIидариз урус чIалниинди улхуз рягьят шула. Кьюб кIуруб, ухькан асиллу вуйи ляхнарра а. Мисалназ, сар ихь ватанагьлийин хизандиъ вари багъри чIалниинди улхура, тмунурин – вари урус чIалниинди. Гьамцдар дюшюшар гизаф а. Дагъустандиъ дарди, ихь уьлкейин жюрбежюр жара йишвариъ дуланмиш шули, анжагъ урус чIалтIан ишлетмиш дарапIру жямяаьтлугъдин арайиъ уьмур хъапIри, ихь ватанагьлийири чпин бицIидариз бабан чIал улупура. Яна абйир-бабарин багъри чIалнахьна вуйи янашмиш’валиканра гизафуб асиллу ву.

ЧIалар уьрхбаз гьюкуматдин терефнаанра кюмек дархьиш, лап читинди алабхъиди: саб инсанарин гьевесниинди, мурадниинди чIал уьбхювал рягьят ляхин дар. Улихь-кIулихь хьайидарира, саб терефнаан, дагълу чIалар ишлетмиш апIру цирклар кам апIура: совет вахтари жюрбежюр документарик бикIруб, урус чIалнахъди сабси, ихь чIаларииндира бикIури шуйи, гьамус думу имдар; улихьна йисари ккергъбан классариъ ихь чIалназ таржума дапIнайи «Математика», «Табиаьт илим» китабар ишлетмиш апIуйи, гьамус вари урус чIалниинди дубхьна; улихьди мектебариз китабар чап апIру идара – «Дагъучпедгиз» – айи, думу китабар пулсузди мектебарин библиотекйириз хътауйи, гьамус думу имдар; мектебариъ бабан чIалариан дарсарин кьадар йислан-йисаз артухъ шуладар, кам шула; улихьна йисари мажбур вуди гъахру урус чIалнан ва математикайин имтигьнарихъди сабси чарасуз вуди бабан чIал ва литература хъади шуйи, гьамус дурариан имтигьян имдар, урхурайидарра бабан чIалнахьна ва литературайихьна вижнасузди янашмиш хьуз хъюгъра.

Тмуну терефнаан, гьюкуматди, чIал уьбхбан, дидихьна вуйи фикир артухъ хьпан, бабан чIалнан мялимдин ляхнихьна фикир жалб апIбан, мектебариъ бабан чIалнан ва литературайин дарсар кивбан дережа за апIбан бадали, хайлин серенжемар кIули гъахура: ихь республикайиъ мялимарин арайиъ «Бабан чIалнаан варитIан ужур мялим», «Бабан чIалнаан варитIан ужуб кабинет», урхурайидарин ва мялимарин арайиъ «Бабан чIалариз кьюбпи нефес» кIуру конкурсар гъахура, аьлимар ва мялимар иштирак шули, бабан чIалар мектебдиъ кивбан ва дагъустан чIалар уьрхбан гьякьнаан учIру месэлйир гъитIирккури, гьар йисан швнуб-саб конференция, гергми столар, форумар кIули гъягъюра, бицIидарин арайиъ дагъустандин шаирарин-писателарин эсерар варитIан ужуди урхрударин конкурсар ва жара серенжемар тешкил апIура ва кIули гъахура, бабан чIалнан мялимарин Ассоциация тешкил дапIна, ухьухьра 21-пи февраль – вари халкьарин бабан чIалнан Йигъ – тебрик апIура. Дагъустандин гьюкуматдин университетдиъ бабан чIалар ахтармиш апIбан Центр тешкил дапIна ва диди хъуркьувалиинди чан ляхин апIура.

Амма, йиз фикриан, му вари чалишмиш’валар цIибтIан дар, асулиан чIалнан гьял ужувлахъинди анжагъ гьаму серенжемариинди дигиш апIуз читинди алабхъиди. Республикайин кIулиъ айидари сабпи нубатнаъ зиихъ къайд гъапIу месэлйириз фикир тувнийиш, хайлин дигиш’валар хьидийи. ЧIалнан ляхин, гьарсаб терефназди вуйи серенжемар кIули дурухди, асулиан дигиш шлуб дар. Мисалназ, сабпи нубатнаъ чIал ишлетмиш апIру мядан гъул ву. Гъул артмиш апIрудар жигьилар ву. Гъулаз кюмек ккунду. Фтин? Жигьилариз ляхнин. Дурарихьан бикарарди гъулаъ гъузуз шуладар, гьаддиз дурар шагьрариз гъягъюра, душваъ вари йишвариъ (хизандиъ ктарди) анжагъ урус чIал ишлетмиш апIура.

Жара кюмек. ЧIал уьбхбан асас булагъ мектеб ву. Мектебдиъ урхурайидари багъри чIалниинди гьам урхуз, гьамсана бикIуз аьгъю апIура, литературайин чIалнахъди таниш шула, чIалнан илим аьгъю апIура, табасаран ва дагъустан шаирарин-писателарин ужударсдар эсерарихъди таниш духьну, рюгьнан ва эдебнан тербия гъадабгъура. Мектеб ккудубкIрудари мажбур вуди бабан чIалнаан имтигьян тувуйиш, дурарин табасаран чIалнан дарснахьна вуйи маракьлувалра артухъ хьибдийи. Шаксузди, урхура-йидарин бабан чIалнахьна вуйи янашмиш’вал мялимдиканра асиллу ву. Му ляхин сарира инкар дарапIур.

Гьелбетда, чIалнан гьялниин рази шлу терефарра къайд апIуз шулу. Дурарикан саб – Табасаран райондиъ бабан чIалнаан ва литературайиан гъахурайи олимпиадйириъ йислан-йисаз урхурайидари улупурайи натижйир, дурарин гьязурлугъ’вал, аьгъюваларин дережа за шулайивал улупуз шулу. Диди табасаран чIалнан мялимари гъабхурайи ляхнин ери за шулайиваликанра шагьидвал апIура. Амма, гьяйифки, варидарикан дици пуз шулдар, гьаз гъапиш ми-мидарди гьар йисан сакьюдар мектебариан вуйи урхурайидаритIан олимпиадйириъ заан йишвар гъадагъурадар.

Ццийин йисан табасаран чIалнаан вуйи олимпиадайиъ гьарсаб классдиан ягъчIвур ва ягъчIвуртIан артухъ урхурайидар иштирак гъахьнийи. Аьхюбсиб пай урхурайидари ужудар аьгъювалар улупнийи. Заан натижйир улупдаригъ Дагъниарин асас бинайин уьмуми аьгъювалар тувбан мектебдиъ урхурайидарра гъяйи. Гьаци, табасаран чIалнаан сабпи йишв миржибпи классдиъ урхурайи Эльдар Гьяжиевди, табасаран литературайиан кьюбпи йишв Шахсин Аьбдуллаевди гъадагънийи.

Табасаран райондиан вуйи урхурайидари республикайин серенжемариъра хъуркьувалар гъадагъну. Райондиъ дагъустан авторарин эсерар урхрударин конкурсдиъ сабпи йишваз лайикь гъахьи Жулжгъарин кьялан мектебдин йицIисабпи классдиъ урхурайи Аминат Муртузялиева республикайиъра сарпир гъахьну. Думу серенжем Мягьячгъалайиъ, билиг артмиш апIбан дагъустандин Институтдиъ, 21-пи февралиъ вари халкьарин бабан чIалнан Йигъахъди аьлакьалу вуди кIули гъубшнийи. Аминатди машгьур табасаран шаир Юсуф Базутаевдин «Гележегдиан кагъаз» шиир гъурхган, жюрийизра аьхю тясир гъапIнийи. Дупну ккундуки, А.Муртузялиева табасаран чIалнаан райондин олимпиадайиъра кьюбпи йи- шваз лайикь гъахьну. Дугъаз чан уьмриъ хъанара ягъурлу рякъяр ккун апIурхьа.

Машгьур табасаран шаир, журналист Пирмягьямед Кьасумовди «Багъри чIал йиз гьякал ву» кIуру шиъриъ бикIура:

Багъри табасаран чIал,
Йиз дюаь, гьякал вува.

Гьациб кьиматлу, багьалу дюаьйихьнаси, гьякалихьнаси багъри чIалнахьна янашмиш шули гъахьиш, табасаран ва жара халкьарра аьсрариъди дуланмиш шули гъузур кIури, миж кивуз хьибди.

Халкьди чIал уьбхбан «имтигьян» тувру вахт дуфна. «Бабан чIал» кIуру шиъриъ бажаранлу шаир Шамил Къазиевди риторикайин суал тувра:

Читин девриъ
Шли фуж гъюрхнуш, йип аган:
Халкьди – уву,
Дарш уву – халкь?

Гъийин девриъ му якьин, дюз суал шула. Дидиз ухьу жавабра тувну ккун: халкь ва чIал чиб-чпихьан жара апIуз шлудар дар, жара гъахьиш, я халкь гъубзидар, я – чIал.
Гъит, ухьу ихь чIал уьбхбан имтигьян хъуркьувалиинди туврударикан ишри, аьзиз ватанагьлийир! Шаир Э. Аьшурбеговайин гафар духну, пуз шулу: ихь «ужагъдиъ» багъри чIалнан «рюгь» «мичIал» дарибшри!