Вахтар гъягъюри, уьмрин шартIар гъулай шула, ва ихь ата-бабйирин яшайишдиъ ишлетмиш апIури гъахьи алатар, шей’ар, дурарин сяняаьтар тарихназ гъягъюра. Дурарихъди сабси, гьар йигъандин гаф-чIалнаъ ишлетмиш дарапIрайивализ лигну, гьадму алатарин, шей’арин, ляхнарин мяна ачмиш апIру гафарра уьмриан дургура. Саб терефнаан, му ухькан асиллу дару ляхин ву, фицики чIал чIиви бендесиб шейъ ву: диди чаз лазим вуйиб ишлетмиш, хъа герек даруб – ярхла апIуру. Хъа, тмуну терефнаан, ухьу багъри халкьдин чIалнан, улихьгандин гъулан мяишатдихъди аьлакьалу вуди гъабхьи лексикайин саб пай гъатар уьмриан марцциди гъягъюз гъитну ккундар. Дурар словарариъкьан атIагбан бадали, уч дапIну ккунду. Шлиз аьгъя, белки, гъюзимбу наслар, ухьуси дарди, чIалнахьна ихтиятди, гъайгъушин кади янашмиш шлудар шуйхьиб, ва дурари чпин ата-бабйирин чIал цIийикIултIан уьмрихъна хур. Гьаддиз газат урхурайидарихьна теклиф вуйич: табасаран халкьдин улихьгандин яшайишдихъди аьлакьалу, гъи ихь чIалнаъ имдру гафар уч апIуб ва газатдин редакцияйиз думу гафарин мяна ачухъ апIру макьалйир хътауб. Хъа гъи учу ихь ватанагьли, гизаф вахтна Дагъучпедгиздиъ гъилиху Исмяил Гьясановдин «Литературайин Табасаран» альманахдиъ 1980-пи йисан чап дапIнайи халачичивалихъди аьлакьалу лексикайикан макьала туврача. Макьалайиъ авторин хатI дюбхнача.

 

 

И.Р. Гьясанов

 

Совет халкьдин билиг, культура, илим ва техника артмиш хьувалиъ литературайин чIалари аьхю роль уйнамиш гъапIну.
Му макьалайиъ аьлимари гьелелиг сарира фикир тутруври имбу табасаран чIалнан халачи убхбахъди аьлакьалу вуйи терминар арайиз гъюваликан саб жюре месэлйир ахтармиш апIура.

Вари Дагъустандиъси, табасаран гъулариъра халачи убхбан устадвал аьсрариинди артмиш гъабхьну. Халачйир урхуб артмиш хьувал Табасарандиъ гьамцдар шараитарихъди аьлакьалу апIуз шулу. Гъадабгъиш, табиаьт душваъ гизаф гюрчегуб ву. Чарвйир уьрхювал ва дурарилан хьа ултIубкъувал яркьуди тарабгъну гъабхьну. Мяхъюн, хифран, швумзазин галарикан ва хайлин жара укIар-кIажарикан лазим вуйи рангар яратмиш апIуз мумкинвал айи. Девлетлу табиаьтдиъ ккуни рангнан укIар дихъуйи. Анжагъ саб швуршвликан шубуб жюре (михик, уьру ва элвен) рангар ктагъури гъахьну. Халачи убхувалин устадвали инсанарин фикрар, хиялар атIагбахъди сабси, чан рангарин накьишарин чIалниинди наслариз халкьдин уьмрикан ва табиаьтдикан ктибтуйи.

Хьайикан гьацира, юртар, атIнар, гапар, бархлар, гьалвар, гьюрбйир, тIулакъар ва жара шей’ар яратмиш апIуйи. Амма халачи убхувалин сяняаьт халкьдин арайиъ варитIан яркьуди гьатIабццуру. Халачи табиаьтдин жанлу шикил гьисаб апIуз шулу. Дидик каънайи накьишариъ, дурарин чиб-чпихъди албагувалиъ устадри чав яшамиш шулайи уьмур атIабгуйи; дидик хьадукран кюкю адабшвру багъ, гьамсана дагълар, гъизгъин хьад, гьамсана бегьерлу чвул рябкъюз шулу.

Улихьди дишагьлийири халачи гьарсари чан хулаъ ялгъузди урхуйи. Жилари кIуруш, думу гъядабтIубси, гъунши гъулариз, гьацира Дагъустандин имбу гъулариз ва дидин гъирагъариз масу тувуз гъабхуйи, дидихъ дуланажагъдиз герек вуйи шей’ар гъадагъуйи. Советарин гьюкуматди халачйир урхру дишагьлийин зегьметназ зурба фикир тувну. Дишагьлийирин зегьмет сатIи, дурарин устадвал йигълан-йигъаз артмиш хьуз гъулариъ гьамус вари гъулайвал айи халачйир урхру фабрикар ва цехар ачмиш дапIна. Душвариъ гьясил дапIнайи успагьи халачйир, неинки ихь уьлкейиъ, гьацира жара уьлкйириъра яркьуди иша гъягъюра.

Табасаранлуйирин уьмриъ халачи убхбан саниаьтди аьхю йишв гъибисну. Гьаддиз му саниаьтди табасаран чIалназра тясир дапIна.
Гъадабгъиш, табасаран чIалнаъ халачйир, чиб гъурху тегьерназ ва дурариъ тIаънайи накьишариз дилигну, кьюб пайназ жара шула. Саб пай халачйирин ччвурар гьамцдар ву: халачи (умуми), кут айи гьалав. Му халачйир кут алидар ву.

Кьюб кIуру пай халачйирин ччвурар: тав йивру гьалав, кюмис, бархал. Мурар кут адру гьалвар ву. Халачи убхбахъди аьлакьалу вуйи, жара чIалариан дуфнайи гафар табасаран чIалнаъ цIиб ву. ВаритIан ухти кьабул дапIнайи гафар (халача, гьалав, уста, яракъ, кIалиб) аьзербажан, перс, аьраб, тюрк чIалариан гъафну.
Табасаран чIалнаъ халачайин накьиш атIабгру гафар яркьуди улупна, асас вуди, «Сафар-чечне», «Турар-чечне», «Фурар-чечне», «Жакул-чечне», «КIарчар-чечне», «Табасаран», «Жигьиларин ялхъван», «Курси чархар», «Самовар-чечне», «ЧIере-чечне», «Хурусан», «Мярхяр», «Илжвнар», «Къуба», «Ту-панчи-чечне». «Сафар-чечне» халачайин накьишар швнуб-саб жюрейиз пай шула. Му терминарин бинайиъ табасаранлуйирин яшайишдиъ яркьуди гьатIарццнайи, накьишдиз ухшар вуйи шей’ар а: фурар, турар, жакул, кIарчар, илжвнар. Бязи халачйирин ччвурар накьиш яратмиш гъапIу касдин ясана йишван ччвурнахъди аьлакьалу ву. Гъадабгъиш, кьялан Табасарандин дишагьлийири гъурху халачйириз «Табасаран» кIури гъахьну. ЧIере – Хив райондиъ айи гъулан ччвур ву. Сафар – дишагьлийин ччвур ву.

Саб жерге накьишарин ччвурар Табасарандин тарихдиан, дидин Дербентдихъди, Аьзербажандихъди, Иран-дихъди ва Кьибла терефнан жара уьлкйирихъди гъаши аьлакьйирикан дуфна.
«Къуба-чечне» шикли Аьзербайжандин Къуба шагьур, «Хурусан» шикли Иран-дин саб область къайд апIура.
«Мекка», «Кяба», «Михраб», «Лампа» ччвурари табасаран чIалназ динди гъапIу тясирнакан кIура.
Гьамусдин халачи урхрудари, дицисдар ччвурар гъитну, цIийи накьишар, шик-лар яратмиш апIура ва дидихъди сабси цIийи ччвурарра арайиз гъафну.
Табасаран чIалнаъ гьацира халача гьясил апIбахъди аьлакьалу вуйи кеспийин гафарра алахьуру. Думу гафари саспиган халача убхруган герек шлу бязи алатар ясана гьясил апIурайи гьяракатнан дюшюшар къайд апIури шулу.

Халача убхруган устадари ишлетмиш апIурайи шейъ ва алат къайд апIру гафар: келеф (шуру, рачал), цIикIв, рачрач (алдарачай), ккиришлар, аргъаж (гъидипруб), урхал, ганжрар, унигь, дуркьар, мухь, мухьар, гъямарса (гъягъяц), тур, рягъ, реб, (тIибич, кIентI), гату, бакIукI, дук, хъямкъял, хьа, мурсул.
Халача убхурайи гьяракат къайд апIру терминар: ккибикIуб, хъубжуб, раж, ражар, ришуб, ултIубкъуб, гуг, гугар, кудуб, гъирагъар ккахьуб, кьял ккахьуб, гьацIаз гъюб.
Хъйиргъу (отходар) шей’ар улупру терминар: кут, мурслин кьатIар…

Халача урхуз лазим вуйи материалин терминар: хьа, хьайин мурсул, гъашдин мурсул.
Халачийин паяр: цIил-цIмар, кьял, гъирагъ, гъюдарин гъирагъ, жакьварин гъирагъ, кьюларин гъирагъ, чIукIарин гъирагъ, даттарин гъирагъ, чимларин гъирагъ.
Халачи убхувалихъди аьлакьалу вуйи табасаран чIалнан терминарин арайиъ яратмиш духьнайи асулин (производный основа) ва яратмиш духьнадру асулиндар (непроизводный основа) алахьуру.

Мисалназ: кут, рягъ, гату, раж ва ж. яратмиш духьнадру асулин терминар ву, хъа хъуржуб, дуркьар, ккиришлар, кIарчар яратмиш духьнайи асулиндар ву.
Халача убхувалихъди аьла-кьалу вуйи терминариз фикир тувиган ачухъди рякъюруки, дурар гизафси багъри чIалнан бинайиин алди, хъа жара чIалариан гъафидар дидин къанунариз табигъ духьну арайиз гъафидар ву.
Дилданра гъайри, халачйирин накьишар халкьдин уьмрихъди, фикрарихъди, хияларихъди сигъди аьлакьайиъ айивал усбат шула.
Аьхириъ къайд дапIну ккундуки, халачйир урхбахъди аьлакьалу вуйи терминар ахтармиш апIуб табасаран чIалнан аьлимари давам дапIну ккунду.