1988-пи йисан вари дюн’яйин конгрессдиъ инсанарин сагъламвал уьбхюрайи духтрарин арайиъ гъийитIу йикьрариз асас вуди, 31 май тембеку дизригру Йигъси къайд апIура. Терапевт ва онколог духтрари гьаммишан ухьуз текрар апIурайиганси, папруси инсандин беден зяиф дапIну, думу жюрбежюр уьзрариан аьзарлу хьуз гъитру.
Му йигъахъди аьлакьалу вуди, цIиб улихьнаси узу Дагъ. Огни шагьрин больницайиъ хайлин йисари терапевтди лихурайи Шамил Исмяиловдихъди гюрюшмиш гъахьунза. Му гюрюшдиъ дугъу папрусихъди аьлакьа айи инсанарин аьхир фициб шулаш, ачухъ гъапIнийи.
– Шамил Жаминисабович, йиз фикриан, папрус зигурайи касдик уьзур ктарди шулдар. Папруси инсандик фицдар уьзрар кивру?
– Духтирди лихури, йиз 38 йис вуйиз. Амма узухьна гъюрайи аьзарлуйирин асас пай папрус зигурайидар ву. Саб кIуруб, папрус зигбаан жигерариз зарар дубхьнайи ва дамарарин уьзур кайи инсанар илтIикIуру. Папрусин кумру агъзрариинди химикатарикан вуйи хъюм арайиз хуру, ва думу инсандин жигерариин дабхъру. Дидин токсинари инсан яман гьялнахъна хуру. Гизафси папрус зигували инсандин сеснан гъурулушдиз эсер апIуру. Учву фикир тувиш, папрус зигру касдин машнан ва хамран ранг гьюдюхюру. Думу инсандин жигерариз ва рудрариз зарар дубхьнайивалин лишан ву. Хъа вахтниинди духтрихьна илтIикIну, кюмек ккун гъапIиш, учу думу артмиш шулайи уьзур учуз айи аьгъювалариинди ккабгъруча.
– Хъа му уьзур сагъ апIуз учвухьна гизафси фициб яшнан инсанар илтIикIуру? Ва гъи ихь жигьиларин арайиъ папрус зигрудар гизаф айин?
– Гъийин ихь жигьиларин арайиъ папрусихъди аьлакьа айидар цибтIан адар. Йиз тажрубайиъ мициб жигьиларин папрусихъди цIибдитIан аьлакьа адру вахт алабхъундариз. Мидин себебра, йиз фикриан, гьадму вуки, гъийин ихь гизаф пай жигьилар диндихьна илтIикIна. Учву ужуди фикир тувиш, улихьна йисаритIан гьамус жигьиларин арайиъ папрус зигувал, арагъи убхъувал цIиб дубхьна.
Хъа, мялум вуйиганси, яшлу инсанарин арайиъ пап-рус зигрударин кьадар артухъди ву. Дурар вари 40 йислан – 60-70-йис’инакьан яшариъ айидар ву. Ва инсандин яш артухъ хьпахъ папрус зигбан арайиз гъюрайи уьзурра сагъ апIуз гъагъиди алабхъуру. Аьзарлуйирин гизафси аьрзйир ликарин дамрарихъди аьлакьалу ву. Тембеку зигру касдин дамрар яркьу шулу ва жара чIуру уьзриз илтIикIуру. Мисалназ, папруси инсандин кIваз эсер, кIулин маълиз чIуру тясир апIуру, дугъан хасият харжи терефнахъинди гьюдюхюру.
– Дишагьлийирин арайиъ папрус зигрудар айин?
– Сад йигъан узу больницайин гьяятдиъ лицурайиган, сар уткан дишагьли ушвнигъ папрусра гъяди деънайи. Дугъаз, чаз аьйиб апIур дупну, гьич сабдиканра фикиркьан ктайи. Сад йис гъябгъбалан кьяляхъ, гьадму гьяятдиъ папрус зигури деънайи дишагьли узухьна аьзарлу духьну гъафнийи. Хайлин вахтна сюгьбат дубхну, узу думу сагъ апIуз хъюгънийза.
Ав, йиз тажрубайиъ папрус зигру аьзарлуйирин 5-пи пай дишагьлийир ву. Хъа дурари гьаз мициб саягънан уьмур хъапIраш, учуз, духтрариз, ашкар апIуз ихтияр адарчуз. Хъа ихь шагьрикан улхуруш, мушваъ яшамиш шулайи 32 агъзур инсанарин 30 пайнакан анжагъ 1 пайнутIан папрус зигурадар. Улихьна йисариз гъилигиган, гьамура ужуб натижа ву.
– Папрус зигуз гъидритруб фукIара айин? Мисалназ, папрус даккун хьуз гъитру дарман?
– Гъи медицинайин уьзрар ахтармиш ва сагъ апIбан илим гизаф улихьна дубшна. Хъа дармнар жюрбежюрдар а. Амма дурари варидариз кюмек апIудар. Гьаз гъапиш, инсанди дарман ипIруган, чан кьувватра, кьастра дубхьну ккунду. Хъа варитIан ужуб дарман «Табекс» ву. Думу СССР-ин вахтарихъан мина аднан дарман вуйи.
Узуз гъи, гьаму ихь сюгьбатнаан саб бицIи вахт ишлетмиш дапIну, ихь гирами ватанагьлийириз гьамци пуз ккундузуз: «Папрус зигувал – му яв хизандиз кьюбдри зарар тувувал ву. Гьаз гъапиш, саб кIуруб, яв беден аьзарлу, зяиф шулу, кьюб кIуруб, яв хизандиз ишлетмиш апIру пулин дакьатар гьавайизди гатIахьурава. Ужуди фикир гъапIиш, думу ляхин саризра лазим вуйиб дар. Гьарсар инсан, духтри чаз кюмек апIурайиган, учвра чан сагъламвал мюгькам апIбаъ иштирак духьну ккунду. Учвуз варидариз сагъ’вал ккун апIураза».
Шамил Исмяилов Дагъ. Огни шагьрин больницайин коллективди гьюрматлу, ужур духтирси гьисаб апIура. Мициб сабурлу гъиллигъ хъайи касдихьна гъафи аьзарлура сагъ шул дупну, фикир вуйиз. Гизаф пай аьзарлуйир ужуб билиг айи, тажрубалу духтрин насигьятарихъ хъпехъуру, ва дурари папрус зигбахьан ярхла хьуз чарйир агуру.
Гъит Шамил Жаминисабовичдиз мюгькам сагъ’вал, уьмриъ ва чан ляхниъ хъуркьувалар ишри.
