«Гьяйбатлу ва къудратлу урус чIал» кIуру гафар 1882-пи йисан арайиз гъафидар ву. Дурарин автор – багъри чIал марцци кIваан ккуни машгьур писатель Иван Сергеевич Тургенев вуйи.
Му гафар гьавайиди гъапидар дар. Иван Сергеевич, фикир дапIну, гьарсаб гаф дафтрин кьял’ан кIурур вуйи. А.С. Пушкиндихъди, М.Ю. Лермонтовдихъди, В.А. Жуковскийдихъди, Н.А. Некрасовдихъди, В.Г. Белинскийдихъди, А.И. Гер-цендихъди вуйи таниш’валари, харижи уьлкйириъ яшамиш гъахьи йисари ригъ алабхъру терефнан уьлкйирин культурайикан, искусствойикан, литературайикан гъадагъу аьгъювалари, уьмур хъапIбахъди аьлакьалу лигбари ва фикрари, багъри Ватандихъ тамарзу духьнайивали ва гьацдар жара хиялари дугъаз чан кIваъ айи хиялар кьатI’иди ва чаз ккуниганси ачухъ апIуз кьувват туврайи.
Ригъ алабхъру терефнан уьлкйириъ яшамиш хьувал Иван Тургеневдиз кьабулди вуйи. Думу УрусатдиътIан Париждиъ ужуди яшамиш шули гъахьну. Амма урус чIал гатIабхьбакан, чан романар француз вая инглис чIалариинди дикIуваликан дугъаз саб гафра деебхьну ккундайи.
Иллагьки И.С.Тургеневди, ригъ алабхъру терефнаан уьлк-йириъ урус культурайин ва литературайин пропаганда гъабхури, сабпидарикан вуди, урус чIалнан девлетлуваликан ва къудратлуваликан, дидин жюрбежюр жюрйириинди хъпалгуз шлуваликан, сеснан хуш’валикан ачухъди бикIури ва ктибтури гъахьну.
Урус литература – гъийин йигъан вари дюн’яйиъ варитIан гизаф урхурайидарикан саб ву. Урус классикарин яратмишариз дюн’яйин саки вари уьлкйирин урхрудари заан кьимат тувра. Думу эсерариъ чIалнан къайдйир, аьдатар ва нормйир мюгькам шибритIси ивна. Дурар уьрхюз ва дургъуз ухьу буржлу вухьа.
Мидланра гъайри, урус чIал вари дюн’яйиъ варитIан тарабгънайи чIаларикан саб ву. Урус чIал вари дюн’яйиъ варитIан гизаф инсанар чаинди улхурайи чIаларин гьисабнаъ хьубпи, хъа думу багъри чIалси аьгъюдарин кьадарнан сиягьнаъ – миржибпи йишвариин ал. Урус чIал дубгъуз лап читинубси, хъа гафарин кьадарназ лигну, девлетлубсира гьисаб дапIна. Му чIал лап уткануб, хъпалгуб, жара чIаларихьди тевуз даршлуб ву.
Урус чIал ва аьламатар
Машгьур писатель Константин Паустовскийди чан макьалйириъ гъибикIганси, урус чIалнан гафариинди ачухъ апIуз дашлуб я ихь уьмриъ, ясана фикрариъ затра хьуб мумкин дар. Мукьмарин сесер ва нугъатар, хъабалгнайи рангарин зул, акварин ва нурарин тамшир, ярквран дих ва сирин, мянасуз нимкIв, завун тIурфнин гъагъи вагърагъарин сес, бицIирин кушкушар ва гьюлин жяргълин фишришар, лепйирин гьенгар… Урус чIалнаъ ччвур иливну пуз даршлу я дих, я ранг, вая суратнан лишан, фикризна фагьумдиз гъафи гафар я кьатI’и ччвур алдарди, я мяна адарди хьуб мумкин дар.
Урус чIалнан гьяйбатлувал гьаддиъ аки, гафарин жюрйирин, эпитетарин ва чIалнан оборотарин кюмекниинди, сюгьбатнаъ вая эсерариъ, яратмиш апIбариъ рягьятди кIваъ айи гьиссар улупуз ва успагьи образар арайиз хуз шулу.
Дугъриданра, урус чIалнан гафарин запас кьадарсуз аьхюб ву. Му чIалниинди улхурайи аьдати инсанари чIалнаъ айи вари гафарикан 5%-тра ишлетмиш апIурадар. Хъа, гьаддихъди сабси, урус чIалназ жара чIаларианра хайлин гафар дуфна.
Хайлин касариз урус чIалниинди ачухъ гъапIу бязи фикрарин ва гафарин гъавриъ ахъуз читинди шулу. Ачухъ гъапIу фикир гизафси гафар пубан нугъатнакан, гафарин къайдайикан ва бикIбан ишарйирикан асиллу ву. Иллагьки гьаддиз урус чIал гьяйбатлубси ва къудратлубси гьисаб дапIна. Ва му гафарин мяна гъийин йигъанра зяиф дубхьнадар, я хьибдира дар.