Дагъустан кюгьне деврариан мина кIубан баяриинди, игит эскрариинди, машгьур, дирбаш жилариинди вари уьлкейиз нумуна вуйи. Гъи ухьу уьлкейиъ гъахьи вая дагълуйир иштирак гъахьи вари дявйир ктухидархьа, фицики фунуб дявдиъра чан гъалибвалар ва дидик кьимат адру пай киву игитар шулу. Узуз, гьадму саб вахтна вари уьлкейиз машгьур вуйи ва душмандиз гучI туври гъахьи Урусатдин императорин армияйин «Дикая дивизия» кьушмикан, хъа асас вуди думу дивизияйиъ гъуллугъ гъапIу Мягьямед Аваевдикан ктибтуз ккундузуз.
Москвайиъ уьлкейин варитIан аьхю тарихдин музейиъ Дикая дивизияйиз бахш дапIнайи отдел абццна. Отделин цаларик керхнайи хайлин шикларик дявдин дустарин арайиъ дамагълуди дийигънайи Мягьямед Аваевра ка. Думу шикларикан саб учу гьаму макьалайихъдира туврача.
«Кавказдин люкьяр»
Кавказдин ерли атлу дивизия (халкьарин арайиъ – «дикая») 1914-пи йисан арайиз гъафну. Думу 6 полкнакан ибарат шулайи: Дагъустандин, Кабардайин, Чеченарин, Ингушарин, Черкессарин ва Татарарин. Дивизияйин офицерар вари дагълуйир вуйи, хъа дурарин кьушмин кIулин командир – Урусатдин паччагь Николай II-пирин гъардаш Михаил Александрович гъахьну. Тешкиллувалин вари ляхнар ккудукIбан кьяляхъ дивизия Санкт-Петербургдиз паччагьдиз улупуз хуру. Гьадму вахтари дивизияйи немцарихъди вуйи дявдиъ дирбаш’вал ва гьунарар улупури, дагълу эскрар сабдихьанра гучI дарди дявдиъ архьру кIуру аваза гъазанмиш дапIнайи. Паччагьди дивизияйиъ гъуллугъ апIурайи дагълуйириз, дурарин гьунарар къайд апIури, «Кавказдин люкьяр» кIуйи.
1917-пи йисан паччагьлугъ армияйин кIулиъ айидари Дикая дивизия фронтдиан далу терефнаъ арайиз гъюрайи инкьилабдин гьяракатар батIул апIуз диш гъапIну. Рякъюъ кавказдин халкьарин арайиъ гьюрмат айи тажрубалу инкьилабчйири, пропагандайин ляхин гъабхури, дивизияйиъ гъуллугъ апIурайи дагълуйириз, чпи касиб халкь дагъитмиш апIуз гьаърайивалин, инкьилабчйири инсанарин ихтиярарин тереф уьбхюри дяви гъабхурайивалин, генералари Дикая дивизияйин эскрариз Урусатдин паччагьлугъдиз къаршуди гъудужву душмнар терг дапIну ккунду кIури, кучIлар гъапIувалин, думу «душмнар», чписи, касиб халкь вуйивалин гъавриъ тIаъну. Думуган дивизия-йин хайлин эскрар, полкариан удучIвну, чпин хулариз гъушну. Хъа Мягьямед, инкьилабчйирин тереф дибисну, сифте Грузияйиз, гьадушв’ан Бакуйиз, хъасин Дагъустандиз гъюру. Дагъустандиъ думу Таригъули Юзбеговдихъди ва Аллагьверди Акимовдихъди таниш гъахьнийи.
БицIи вахтназ хътакури
Мягьямед Аваев Хив райондиъ Гъвандикк гъулаъ бабкан гъахьну. Дагъустан чIалар Мягьямеддиз гизафдар аьгъяйи. Думу саб тягьярин живан бай гъахьиган, адашди Табасаран райондин Ярса гъулаз, аьраб чIалнан дарсар дургъуз гъахнийи. Гьадушваъ бали аьраб чIалнахъди азербайжан чIалра гъудубгънийи.
Тахсир кадру тахсиркар
Йисарилан гъулаз улукьуз гъафи Мягьямед чан адаш Рубдан абайи (Авацай – лакIам) гъуландарихъди Рукларин даграриина кьил хуз гьаъру. Думуган рякъюъ дугъу хабарсузди чан гъулан бай йикIуру. Му дюшюш Дербент райондин аьтрафариин гъабхьиб вуйи. Мягьямед дидисну, дугъан суд апIуру. Думуган тахсиркарвал гъапIдар дустгъариъ итри шулдайи, кентхуда касарихъ лукIвал апIуз гьаъруб вуйи. Мягьямед Дербентдин аьтрафариин али саб гъулан Кьурбан-Аьли кIуру кентхуда жвувахъ лихуз гьаъру. Мушваъ айи жара муздрарихъан дугъу лезги, агъул, авар ва жара чIалар дургъуру.
Кьурбан-Аьлдиз ва дугъан хпир Бикеханумдиз сар риш айи. Гьадму гъулаъ сарсана кентхуда айи. Дугъаз айи кьюрид баярикан санури Кьурбан-Аьлдик кялхъру гафар апIуради дугъан шураз ебхьуру. Шуру, адашдин тюфенг гъадабгъну, чпик кялхърайи бай йивну йикIуру. Кьюрпи бай «жигьад апIурза, сарра амдарди вари урккурза», кIури, ханжалра гъадабгъну, Кьурбан-Аьлдин хулаъ архьрайи вахтна шуру думура йивну йикIуру. Риш дустагъ дарапIри кIури, тахсиркарвалар шуран адашди чан гардандиъ дисуру. Гъулан кавхйир йикIувал гъабхьи йишв’ина хъуркьайиз Кьурбан-Аьлди Мягьямаддиз дих апIуру ва кьюрид баярра чав гъакIивалин «шагьид» хьувал ккун апIуру. Мягьямад рази шулу. Кьурбан-Аьлди, учв жара йишваз алдаайиз, чан хпир Бикеханумдиз дих дапIну, Мягьямеддин вахт ккудубкIиган, думу лайикьлуди деетуб ккун апIуру.
Буденный дарш Деникин?
Мягьямед сюргюн дапIну, жазади гьадабтIнайи вахт аьхирихъна гъафиган, Бикеханумди жилирин тIалаб бегьем дапIну, жигьил деетуру. Думуган му гъулаз Дикая дивизияйиъ гъуллугъ апIурайи офицер дуфнайи. Мягьямед дугъахъди таниш шулу ва, жазайин вахт ккудубкIбан кьяляхъ гъулаз дарфиди, гьадму офицерихъди дивизияйин дахилнаъ учIвру. Дикая дивизияйиан 1917-пи йисан удучIвну, Мягьямед Тифлисдиз гъягъюру. Гьадушваъ думу Буденныйдин хиликк ккайи 11-пи Уьру армияйин эскер шулу. Сакьюдар вазарилан армияйин кIулиъ айидари гьарсар эскрин мумкинвалар ахтармиш апIбан кьяляхъ, Мягьямед Аваев пропагандайин ва агитацияйин ляхин гъабхуз, па-ччагьдиз къаршу вуйи дявдиз инсанар жалб апIуз сифте Бакуйиз, хъасин гьадушв’ан Дагъустандиз гьаъру.
Думуган Дагъустандиз Деникин кIулиъ ади паччагьдин эскрар дуфнайи. Дурарин асас штаб Дербент шагьрин рягъин ерлешмиш дубхьнайи дараматариъ ади гъабхьну. Кьасумрин гъулазкьан чан юлдшар-инкьилабчйирихъди сатIиди Деникиндин эскрар дагъитмиш апIури, Мягьямед швнуб-саб ражари женгариъ иштирак гъахьну.
Халкьдин гъуллугънаъ
Багъри гъулаз Мягьямед Аваев 1929-пи йисан гъафнийи. БицIи вахтналан думу гъулан советдин председателди ктагъуру. Советдиъ лихурайи йисари дугъу учв фикирлу политикси, вафалу ватанперверси ва зигьимлу, ляхнихьан гудручIру гъуллугъчиси улупну. Жвуван гъуландарин кюмекниинди дугъу Туларигъ гъярлан улдучIвру гъяд тикмиш дапIну, думу ачмиш апIбан мяракайиз багахь гъулариан гьякимаризра теклиф гъапIну. Серенжемдин кьяляхъ Мягьямед Аваев иццру шулу. Хайлин вазари больницайиъ гъахьнушра, дугъан сагъвал зяифди гъубзрайи. Советдиан удучIвбан йикьрар адабгъну, думу Буйнагъск шагьриз ветеринарный курсар урхуз гъягъюру. Курсарин кьяляхъ Мягьямед Хив райондин кIулин мал-духтирди дерккру.
Далу тереф уьбхюри
Ватандин Аьхю дяви ккебгъубси, Мягьямед Аваевди чан хушниинди дявдиз гъягъюз аьрза бикIуру, амма, аьхю яшар вуйивализ дилигну дугъан аьрза кьабул гъапIундайи. Игитри хилар ис гъапIундар. Думуган фронтдиз гъягъбаккан кIул ккадабгъури гьергрударра гъахьнийи. Дурар дисбан бадали Хив райондиъ гъирмиш апIру батальон дюзмиш апIуру. Мягьямед Аваев батальондиз гъадагъуру. Думу батальондиъ Мягьямед Аваевди 1950-пи йисариз гъилихнийи. Дявдин йисари Хив райондиъ Цнал гъул’ан вуйи Бейбала кIуру яман бандит ади гъахьну. Дугъу вари райондиз гучI ккипнайи. Мягьямедди Бейбала ва хайлин жара бандитар гъидиснийи.
УдудубчIву китаб
Узуз улихьнаси Мягьямед Аваевдин бай Февраль Мягьямедовдихъди гюрюшмиш хьуз кьисмат гъабхьунзуз. Чан адашдикан дугъу узуз хайлин маракьлу сюгьбатар ва дюшюшар ктитну.
«Гъиси кIваин илмийиз, адашдикан китаб бикIуз ният ади ич хулаз ихь машгьур шаир МутIалиб Митаров гъафнийи. Амма адашди гьаз-вуш разивал тувундайи. МутIалиб Митаровди адаш кечмиш хьпан кьяляхъ, чаз аьгъю инсанарихьан дугъкан мялуматар гъадагъури, китабдиз материал уч гъапIну, амма китаб чап апIайиз учвра кечмиш гъахьну. Учуз айи мялуматариинди, думу дикIбар Митаровдин библиотека-йихъди Сюгют гъулаз гъахну.
Адаш инсанарихъди гаф-чIал апIуз аьгъюр вуйи. Дугъахьна насигьят гъадабгъуз гизаф инсанар гъюри шуйи. Дугъаз дустарра хайлин айи. Гъвандиккарин Кьуттайин язна Гьяжиагъана думу яман ужудар дустар гъахьну. Чпи истисмарикк ккахъну, алдаурайи вахтна Гьяжиагъайи адашдихьна уьбхюз чпин ата-бабйирин багьалу гапур тувнийи. Думу гаприн саб гъвалак аьраб чIалнииинди «Уста Аьликьилич» дибикIнайи, хъа тмуну гъвалак «Жан алмиш лигури, жан алдабгъурзаяв» бикIбар кайи. Гапур гьерхри, учухьна улихьна йисари Гьяжиагъайин бай гъафнийи. Гапур хили дибисну ва дидиз мак дапIну, дугъу ханжал учухьна кьяляхъ тувну», – кIваин апIура Февраль Мягьямедовичди.
Мягьямед Аваев фунуб ляхниъра дирбаш’вал, фикирлувал улупру вафалу зегьметкеш гъахьну. Хив райондиъ думу аьгъдру кас адайи. Чан ляхниъ гъадагъу хъуркьувалариз ва инсанарин арайиъ аьхю гьюрмат гъазанмиш апIбаз лигну, дугъаз 1954-пи йисан Москвайиз ВДНХ-йиз гъулан мяишатдин цирклин вакиларин Съезддиз теклиф гъапIнийи. Москвайин ВДНХ-йин музейдиъра Мягьямед Аваевдин шикил кебхна.
Шиклариъ:
1) М. Аваев (2-пи жергейиъ арчлахъанди сарпир) Дикая дивизияйиъ гъуллугъ апIурайи вахтнаъ дявдин юлдшарихъди; 2) М. Аваев ВДНХ-йиъ гъулан мяишатдин вакиларин Съезддин иштиракчйирихъди (1-пи жергейиъ гагвлахъанди кьюрпир).
