Гъи тIумутIчивал Дагъустан Республикайин экономика артмиш апIбан асас циркларикан саб ву. Эгер аьгъюди лихури гъахьиш, думу цирклиз айи кьувват лап аьхюб ву.
Дербент райондин гъуларин кевшенариин тIумтIин багълари асас йишв бисура. Улихьдира Дербент райондин мяишатар тIумтIин багълариан ужудар бегьерар гъадагъувалиинди адлу вуйи, гъира думу аьдатар мушваъ давам апIура.
Улихьнаси узу Дербент райондин «Агрохолдинг Татляр», ООО-йин тIумтIин багъларин агроном Уружмамед Исмяиловдихъди (шиклиъ)гюрюшмиш гъахьунза.
Му кас 1993-пи йисхъан мина, гьеле совхозар имиди, Татляр гъулаъ агрономди ляхин апIурайи ву. Ва чан вазифйир тамам апIури, «Агрохолдинг Татляр» ООО-йиъ дугъу гъизигу зегьмет къайд дIарапIди гъибтуз шулдар.
– Уружмамед Загьирович, учву «Агрохолдинг Татляр» ООО-йиъ гьамусяаьт фицдар ляхнар гъахурачва?
– «Агрохолдинг Татляр» МУП «Татляр» ва ООО «ТIумутчIивал» кIуру кьюб тешкилатдикан яратмиш дапIнайиб ву. «Агрофирма Татляр» МУП-дин директор Ягь’я Гьяжиев, хъа ООО «ТIумутчIивал» тешкилатдин директор Тимур Гьяжиев ву. КIулди «Агрохолдинг Татляр» ООО-йин директорра вуди, Ягь’я Гьяжиевди регьбервал туврайи бригадйири тIумтIар гьясил апIбаан улихь дивнайи план артухъдира кади тамам апIура. Гьацдар натижйир гъазанмиш апIуз дурариз, гьелбетда, тIумутIчйири албагну зегьмет зигували кюмек гъапIну. Кьюрдун йигъарира багълариъ жюрбежюр ляхнар кIули гъахури, тIумутIчйири ужуб бегьер тувбаз мюгькам шибритI ккивра.
Гьар йигъан бригадайин 35-40 рабочйир багълариъ гъахру ляхнар тамам апIуз удучIвура. Гьаму кьадар рабочйир айи 20-25-кьан бригадйир айич. Дурари 1600 гектарин багълар тартиб дапIну ккунду.
Аьхиримжи йисари тIумутIчйири гьар йисан ужудар премйир гъадагъурайич. Премияйин гъайгъушнаъ вари йисандин арайиъ духьну ккунду, гьаз гъапиш тIумутI вари йисандин арайиъ чан кIулихъ инсан дийигъну ккуни культура ву. ТIумтIар гьясил апIувалин ва дурар гьюкуматдиз масу тувувалин гьякьнаан хьуд йисазди йитIнайи планар артухъдира тамам апIури шулча.
– Гъи тIумтIин багъларигъ швнур кас лихура, ва уч гъапIу тIумутI фуну заводдиз гъабхурачва?
– Гъи ич тIумтIин багълариъ, намуслу зегьмет зигури, 1000-кьан рабочйири ляхин апIура. Лихру хилар гьудруркIруган, багахь ерлешмиш духьнайи Гелинбатан, Берикей, Падар, Карадагълы ва жара гъуларин агьалйиризра теклиф апIури шулуча. Саб килограмм тIумутI убтIуз 2,5 манат удубчIвуру. Чпи апIурайи ляхин планламиш дапIну, 1500-2000 манат апIрударра шулу.
ТIумутI уч апIувалин ляхнар октябрь вазлин аьхираризкьан давам хьиди.
Хъа учу гьясил гъапIу тIумтIар асас вуди масу гъадагъурайиб «Дербентдин чяхирарна коньякар гьясил апIру комбинат» ООО ву. Учу дидихъди 5-йисазди йикьрар йитIури шулча. ТIумутI – йишв’ин гъубзру культура дар, думу, фициб къайдайиинди вушра гьясил дапIну, масу тувуз шлуб ву.
– Гъийин тIумтIин багъларин аьхю кевшенар «Агрохолдинг Татляр» ООО-йин хусусиятдиъ айин, дарш арендайиз гъадагънайин?
– Къайд апIуз ккундузузки, гьамусяаьт «Агрохолдинг Татляр» ООО-йи ишлетмиш апIурайи тIумтIин багъларин аьхюну пай арендайиз гъадагънайидар ву (мисалназ, Гелибатандин, Падар гъуларин кевшенарин аьхюну пай) ва дурариз ужуб хъайивал апIурача — гьар йисан тIумтIарин жергйирин арйиригъ йишвар хъадакну, минеральный удобренйирихъди ем туврача.
Сабсан ражну текрар апIурза: «Агрохолдинг Татляр» ООО гъийин йигъаз ляхин ужуди тешкил дапIнайи тешкилат ву. Учухь хьайи гьарсаб гектариан бегьерлу йисан кьюд агъзуртIан артухъ центнерихьна тIумтIар уч апIури шулча. Ва дурар ише аъбан месэлара вахт ккимиди гьял апIурача.
– ТIумтIин багълариъ шлу жюрбежюр уьзрарихъди фици женг гъабхурчва?
– Аьхиримжи йисари табиаьтдиъ жюрбежюр дигиш’валар шула. Гъийин ригъди туврайи манишну фунуб уьзурра ачмиш апIур дупну, фикир шулу. Учу му тIумтIин багълариз саб бицIиди фикир тутрувиш, дурар вари барбатI шулу. Гьаци вуйиган, багълариъ шлу уьзрарихъди кьатI’и женг гъабхувал, тешкилатдин кIулиъ айирилан, агрономарилан гъайри, гьарсар рабочийдинра вазифа ву. Дицдар уьзрарин асас лишнар гьарсар тIумутIчийизра аьгъюди ккунду. Агрохимияйин ляхнар гъахувал сар-кьюр касдиин илирчну гъитну ккундар. Мисалназ, гьамусяаьт ич 700 рабочйири агротехникайин ляхнар апIура. ТIумтIин багълариъ агротехникайин ва агрохимияйин ляхнар илимди, уьмрин тажрубайи тIалаб апIруганси гъахувал заан бегьар гъадабгъбаз замин вуйи шартIарси гьисаб шулу. Мисал вуди, милдью уьзур гьадабгъурхьа. Думу тIумтIин багълариз варитIан хатIалуб ву. ТIумтIариз къурху кайи гизаф жара уьзрарра а, дурари кIажар цIуху апIуру. ТIумутIчи саб вахтнара гъафил духьну ккундар. Эгер ляхнихъ юкIв хъади гъабхьиш, вари ляхнар тамам апIуз удукьуру. Лазим вуйи техника вари ачуз, ва думу гьаммишан расди, ляхнихьна гьязурди шулич. Гьаци вуйиган ляхинра, маншаллагь, ужуди гъябгъюрайич.
Ихь сюгьбатнан аьхириъ къайд апIуз ккундузузки, гъулан мяишатдин цирклин артмиш’вализ пулин дакьатар лазим ву. Гъи гьюкуматдин улихь-кIулихь хьайидари, думу месэлайиз асас фикир туври, жилихъ кIваантIан лихури, зегьмет зигурайидариз кюмек тувра. Гьаци вуйиган, ихь кевшенариин экология жигьатнаан марцци итIру сурсатар гьясил апIура.
