Аьхиримжи вахтари табасаран халкьдин вакилари жюрбежюр мяракйириъ, серенжемариъ багъри культурайин, тарихнан, чIалнан ва литературайин месэлйир за апIури, му цирклариан арайиз дуфнайи читин гьял ужувлахъинди дигиш апIбан бадали, жюрбежюр рякъяр агура. Гьелбетки, гьаму читин, амма чарасуз дубхьну ккуни ляхниъ анжагъ сар-кьюр гьевескрар ваъ, хъа табасаран жямяаьтдин вари гъатар иштирак духьну ккунду.

 

Гьаддиз Табасаран райондиъ Табасаран культурайин фестиваль – Кьалухъ Мирзайин Йигъ кIули гъабхуз кка кIуру хабар гъеебхьган, узу кьадарсуз шад гъахьнийза. Шадвалин себебра ачухъ апIурза: Дагъустандин имбу халкьари чпин милли игитарин (лезг-йири – Шарвилийин, лакари – Парту ПатIимайин, аварари – имам Шамилин) ччвурарихъди аьлакьалу фестивалар гъахувал аьдатнаъ ипнайиган, ухьу, табасаранар, я тарих, я дамагъ апIуз игитар адруганси, ккебехъну айхьа.

Вари гьяфтайиъ мархьар ургъури, амсари ккапIнайи дюн’я, фестиваль гъабхуз тяйин дапIнайи йигъан – 9-пи октябриъ – гвачIнианмина ачухъ дубхьнайи: заварилан амсар улдучIвнийи, ригъра ктIибгънийи – хиял апIин, табиаьтдира табасаранари сабпи ражари вуди чпин игитриз бахш дапIнайи мярака гъабхувализ чан разивал тувра.
Фестивалин ичштиракчйир сифте вуди Табасаран райондин 1-пи нумрайин лицейин актовый зализди уч шулайи. Варидари, ичв машквар мубарак ибшри, кIури, му важиблу гьядисайихъди чиб-чпи тебрикра апIурайи.

Лицейин актовый залиъ гъябгъюрайи, дагъустанлуйирин сатIи вуйи кьушмари 1741-пи йисан Надир-шагьдин чапхунчйир дагъитмиш гъапIхъанмина 280 йис хьпаз бахш дапIнайи илминна практикайин конференцияйиз хайлин табасаранар уч духьнайи – Табасаран райондин мектебариъ тарихнан дарсар киврайи мялимар, директорар, культурайин цирклин вакилар, жямяаьтлугъ касар, шаирар ва писателар, цIийиди республикайин Халкьдин Собраниейиз кадагънийи юкьби депутатар, Табасаран, Хив районарин ва Дагъ. Огни шагьрин администрацйирин вакилар ва жара хялар.

Серенжем ачмиш апIури, райондин кIулиъ айи Мягьямед Къурбановди Къалухъ Мирзайиз бахш дапIнайи мяракайин важиблуваликан ктибтнийи.
«Кьалухъ Мирзайин уьмур – гьам шаиринси ва гьам ватандин эскринси, ухьуз варидиз багъри макандихьна вуйи ккудудубкIру ккунивалин, думу уьбхюз жан фида апIуз гьязурвалин нумуна ву. Ихь аргъаж шулайи наслиз ватанпервервалин ва эдебнан тербия тувруган, ухьу Кьалухъ Мирзасдар касарин уьмрин гьядисйириин биналамиш духьну ккунду», – гъапнийи дугъу.

Конференцияйиъ асас доклад тарихи илмарин доктор, профессор Мягьямед Гьясановди гъурхнийи. Дугъу Надир-шагьдин кьушмариз къаршу женгариъ табасаранарин гьунарарикан, дагъустанлуйири хаин душмнин зиин гъадабгъу уртахъ гъалибвалик табасаранари киву лайикьлу пайнакан, думу гъалибвали вари дюн’яйиъ политика жигьатнаан дуфнайи агьвалатназ аьхю тясир гъапIуваликан шикиллу мисаларин кюмекниинди ктибтнийи.
Докладдин аьхириъ Мягья-мед Гьясановди уч духьнайидарин, асас вуди Табасаран ва Хив районарин, Дербент ва Дагъ. Огни шагьрин кIулиъ айидарин ва табасаран депутатарин, фикир аьхиримжи йисари халкьдин тарихнан, культурайин месэлйир гьял апIувалиъ саб жюрейинра улихь гъябгъювал адрувалиина жалб гъапIнийи ва дурарин улихь саб жерге теклифарра дивнийи. Гьадрарин цIарнаъ, республикайин кIулиъ айидарихьна илтIикIну, XVIII аьс-риъ къизилбашарихъди асас женгар гъахьи йишвариъ табасарин халкьдин кьягьяларин гьюрматназ ядиграр дивувал, Кьалухъ Мирзайин ччвурнахъ хъайи фестиваль шубуд йисак сабан кIулиъ гъабхувал; нубатнан фестиваль хьайиз, эскер-шаирин сурат кайи медаль гьязур апIувал ва дугъан ччвурнахъан вуйи премия тасдикь апIувал ва дурар багъри халкьдин уьмрин жюрбежюр цирклариъ ужудар хъуркьувалар гъадагъу вакилариз тувувал; фестивалин вахтна шубуд йисандин арайиъ халкьдин уьмрин жюрбежюр цирклариан кIули духнайи ляхнарин натижйир йивувал ва гележегдиз планар дивувал, Мягьячгъалайиъ айи табасаран халкьдин яшлу касарин Советди конференцияйиъ гъитIиркку месэл-йир гьял апIбан зиин гюзчивал гъабхувал ва дурарин гьякьнаан Советдин заседанийириъ ктибтувал ва гь.ж. улупнийи. Жаради чан докладдиъ тарихчийи «кьюбпи табасаран игит», машгьур инкъилабчи, 1919-1920-пи йисариъ Дербентдин дявдин фронтдин кIулиъ ади, шагьур Деникиндин кьушмарихьан азад гъапIу Аллагьверди Акимовдиз Дербент шагьриъ чарасуз ядигар дивну ккуниваликан гъапнийи.

«Ццийин йис ДАССР арайиз дуфну, 100 йисандин юбилейин лишниккди гъябгъюра. Хъа Аллагьверди Акимов советарин власть гъурмиш апIбак ва ДАССР тешкил апIбак кьадарсуз аьхю пай киву кас ву, гьаддиз ухьу варидари му месэла чарасуз вуди кIулиз адабгъну ккунду», – гъапнийи М. Гьясановди.

Мягьямед Къурбановди, тарихдин илмарин докторин докладдин мяна аьлава апIури, чан терефнаан сабсан теклиф арайиз адабгънийи: райондин тарихдин дарсар кивру мялимари, Мягьямед Гьясановдин регьберваликкди рабочий десте тешкил дапIну, гьарсаб гъулан тарих ахтармиш ва уч апIувал ва думу электрондин жюрейиинди гьязурди гъибтувал, хъа гележегдиъ гьарсаб гъулан тарихдикан вуйи китабар чапдиан адагъувал.

ТIиварин гъулакк Надир-шагьдин кьушмарихъди гъабхьи женганкан, ва диди чапхунчйирихъди вуйи вари дявдиз гъапIу тясирнакан, къизилбашари табасаран гъулариина гъахи бедбахтваларикан, ватан уьбхюри жанар туву кьягьяларин дирбаш’валикан ТIиварин кьялан мектебдиъ ва 1-пи нумрайин лицейиъ тарихнан дарсар киврайи Назиля Аьбдуризакьовайи ва Марьям Гагаевайи маракьлу докладар гъурхнийи. Хянгъярин кьалан мектебдиъ урхурайидари тясирлуди Къалухъ Мирзайин ва жара табасаран шаирарин Надир-шагьдиз аьксиди дидикIнайи шиърар гъурхнийи, хъа Табасаран театрин артистари «Эвелин дих» пьесайиан Къалухъ Мирзайикан вуйи саб бицIи сягьна улупнийи.

Конференцияйиъ удучIвну гъулху имбу иштиракчйирира саб жерге маракьлу теклифар дивнийи, ва дурар вари натижа йивру резолюцияйиъ атIагуз йикьрар гъапIнийи. Гьаци, Кьалухъ Мирзайин Йигъ шубуд йисак сабан сентябрин эвелариъ тешкил апIувалин, шаирин ччвурнахъан вуйи премия ва медаль тасдикь апIувалин къарар адабгънийи.

Мягьямед Къурбановди, багъри райондин культура ва тарих артмиш апIбак лайикьлу пай кивбаз лигну, Маягьямед Гьясановдиз «Табасаран райондин гьюрматлу агьали» кIуру ччвур тувуз къарар адабгънайиваликанра хабар тувнийи.

Конференцияйин кьяляхъ дидин иштиракчйири, Хючна гъулан кьялаъ айи Кьалухъ Мирзайин ядигарихъна душну, дидихъ кюкйир дивнийи.
Фестивалин дахилнаъди кIули гъубшу кьюбпи серенжем – Кьалухъ Мирзайин ччвурнахъ хъайи стадиондиъ СКФО-йиъ айи студентарин арайиъ юкьяр дисбаан чемпионат ачмиш апIувал вуйи. Му талитариъ СКФО-йин ургуб региондиан 70 жигьил спортсменар иштирак шулайи. Талитар ачмиш апIури, Мягьямед Къурбановди жигьилариз спортдин кчIихбариъ хъуркьувалар ккун гъапIнийи. Гьацира дугъу спортдин ктикьу жюрйириан чемпион вуйи ва улихьнаси октагондиъ 15-пи гъалибвал гъазанмиш гъапIу ихь ватанагьли Рустам Керимовдиз администрация-йин терефнаан гьюрматнан грамота ва пешкеш тувнийи.

Фестивалин асас мяракйир Ургур чвуччн ва сар чучччун гъалайиин кIули гъушнийи. Мушваъ хялар гъяйиз райондин культурайин хуларин вакилари, милли палат алабхьну, разивалиинди, машнаъ имшахвалин инчI ади, хялар кьабул ва дурар табасаран халкьдин аьнтIикьа сяняаьткарваларихъди таниш, табасаранарин кюгьне хурагар дадмиш апIуз дих апIурайи. Хъа гъалайин улихь хьайи майдандин гъирагъ вуйибси чадрарикк, райондин гъулан поселенйирин советари булди вуйи суфрйир гьязур дапIнайи. Табасарандин авадан жилариин артмиш духьнайи вари девлетар – гъатху жихрар ва уьру мухрар хьайи вичар, ицци тIяаьмнан хифар ва аьмлюхъяр, гъизилин ранг али кумшар, тIяаьмлу нитIиф, накь икриъ жаргъурайи пеэрин ва гьяштйирин лизи ва дадлу йикк, ерли укIар-кIажар кахьну гьязур дапIнайи самоварин чай, жюрбежюр цIикбар, лавшар, назук аварши, мичIли айран, чимларикан, чимччарикан дапIнайи мер, саб жерге «тюнти» штар, меълишнар, гъеебццу йикк кайи дангу, абцIнайи пеъ, балугъар – суфрайин али девлет гъябкъиган, юкIв рази, хъа ул тухъ шуйи. Хялари, жерге-жергеди саб чадриккан тмунубдиккна гъягъюри, жумарт эйсйирин теклифниинди нази-ниъматар дадмиш апIурайи. Саб арайилан бул ибпIруб-убхърубдиан, табасарандин марцци гьавайиан ва чпихьна вуйи гьюрматлувалиан кефлу гъахьи хялари ва гъулан поселенйирин вакилари, гагь му, гагь тму чадрик, мукьамра хътарди, халкьдин мяълийир апIуз, имбудари гарччлар йивуз хъюгъюйи. Суфрайин эйсйири, гъалайиина экскурсияйиз дуфнайи, нач’вал кайи туристаризра кми-кмиди дих апIури, дураризра «зулум» туврайи – тухъ хьайизкьан, суфрайихъан гъудужвуз гъитрадайи.

Хъа гъалайин улихь хьайи майдандиин гъулариан дуфнайи жигьилар, хилар ккирчри, гиря за апIури, варитIан кьувватлур тяйин апIбан бягьснаъ учIвнайи.

Сяаьт шубубдихъан гъалайин арчул терефнаъ тикмиш дапIнайи эстарадайин сягьнайиин концертра кIули гъубшнийи. Душваъ Агъул, Кьурагь, Мягьярамкент, Хив, Дербент районариан, Дербент, Огни шагьрариан Табасаран район машкврихъди тебрик апIуз дуфнайи культурайин цирклин гъуллугъчйири пешкеш вуди мяълийир, ялхъвнар гъапIнийи. Ихь эстрадайин машгьур артистар Аьбдулла Мирзакеримовди, Гюльназ Гьяжикъурбановайи, Аслан Аслановди, Оксана Ибрагьимовайи ва жарадари чпин мяълийирихъди ачухъ гьавайихь деънайидарин гевюл имбубсан ачухъ гъапIнийи.

Фестиваль айи йигъан табасаран культурайин девлет, дидин аьнтIикьавал ачмиш апIурайи сяняаьткарвалин шей’арин выставкйири, милли хурагари, гъирагъдилан дуфнайи хялар кьабул апIуз аьгъювалин устадвали, заан дережайиъди кIули гъуху мяракйири багъри райондихъан дамах зигуз, ватанагьлийириин уткемвал апIуз гъитунзуз. Гьаддихъди сабси гьарсар алахъу касдин машниин али инчIну, юкIвариъ убчIвнайи машкври му жюрейин серенжемар чарасуз духну ккунивалра субут апIурайи. Гьаддиз, Табасаран культурайин фестивализ – Къалухъ Мирзайин Йигъаз ярхи уьмур туври, кIураза. Ухьу вари сатIи духьну, дидиз ярхи уьмур тувдихьа.