Ихь республикайиъ «дагъустан чIал» адар, гьаддиз мушваъ милли чIалар уьрхбан месэла лап учIруди дийибгъна. Дагъустан ‒ Урусатдин варитIан гизаф миллетар айи республика ву. РД-йин Конституцияйиз асас вуди, республикайиъ гьюкуматдин 14 чIал а. Гьадрарикан саб ихь багъри табасаран чIалра ву.
Улихьна йигъари «Табасарандин нурар» газатдин редакцияйиз Халагъ гъулан агьали, чан уьмур мектебдиъ баяр-шубариз бабан чIалнан дарсар киври адапIу зегьметнан ветеран, РФ-дин халкьдин мярифатнан отличник Багьаудин Къурбанов хялижв гъахьнийи.
Багьаудин Къурбанов 1941-пи йисан Халагъ гъулаъ бабкан гъахьну. Ватандин Аьхю дявдиз гъушу дугъан адаш кьяляхъ гъафундайи. Бабахъди чан байвахт адапIу бализ уьмрин вари читинвалар гъяркъну. Гьаддихъди сабси, бабу бализ кюгьне вахтарикан, инсанарикан, уьмрикан ихтилатар апIури гъахьну. Гьадму ихтилатар кIваз гъадагъури, бай ебхьрубдиз, рябкърубдиз, гъубшубдиз артухъ фикир туври вердиш гъахьну. Яшлу касар «чIиви китабар» ву, дурари тувру мялуматар ухьуз лапра багьа вухьуз. Гьамусра, мялимвалин ляхниъ имдаршра, гъулан яшлуйирин гафар кIваъ ади, Багьаудин Нажмудинович чIалнан месэл-йири сикинди дусуз гъитрадар. ЧIал аьгъю кас чIалнан месэлйирин гъавриъ ади шулу. Чахьан удукьури имиди, чаз айи фикрарикан чIалниин лихурайи аьлимариз, гележегдин наслариз мялуматар тувуб метлеб вуди, Багьаудин Къурбанов редакцияйиз гъафнийи. Редакцияйиъ дугъу табасаран чIалнан фонетикайиъ гъузнайи камиваларикан маракьлу сюгьбат гъубхнийи. Сюгьбат исихъ туврача.
– Багьаудин мялим, уву редакцияйиз гъювалин метлебнакан жикъиди ктибтуб ккун апIурача.
– Узу мектебдиъ табасаран чIалнан дарсар киврайи вахтна, ихь чIалнаъ сесертIан гьярфар цIибди айивал чIалнан камивалси рябкъюри, диди архаинвал тутруври гъабхьунзуз. Мектебдиъ лихурайи йисари табасаран чIалнан мялимарин секция-йин гюрюшариъ докладарра урхури гъахьунза. Гьадму месэлйир гъира гьял дапIну адрувал рябкъюразуз.
Пётр Усларин 150 машарикан ибарат вуйи «Табасаран чIал» китаб бинайиз гъадабгъну, думу тартиб апIури, йиз фикрарра дугъан фикрарихъди теври, дугъан теклифар ишлетмиш апIури, чIалнан камивалариин ляхин апIури, магьа сад йис тамам дубхьнайиз. УьI сес кади 156 гаф, ДЖ сес кади 96 гаф гъварч дапIназа. Гьякьлуди Ж сесниинди кIуру гафар 11-тIан дидихънадарзуз. Гьадму ДЖ сесниинди кIурайи 96 ва Ж сесниинди кIурайи 11 гаф сабси дидикIну гъитрахьа. Думу чIал дигиш апIувал ву, чIал цIабкувал ву, дициб ляхин апIуз сар аьлимдизра ихтияр адар, дупна Пётр Услари. Гьаддиз узуз тялукь ляхин апIурайи аьлимарин, мялимарин, студентарин, вари халкьдин улихь гьамциб камивал арайиан адабгъбан теклифнан месэла дивуз ккунди азуз. ЧIалнан фонетикайиъ, гьякьлуди кIуруш, чIалнан алфавитдиъ дигиш’валар тIаувал дюзуб вуди гьисаб апIураза.
– Му месэлайихъди учура лап багахьди таниш вуча. Дидкан редакцияйиз, алфавитдиъ улихьна айи гьярфар гьапIуз кам гъапIну, дурар кьяляхъ духну ккунду кIури, гизаф суалар хътауру. Хъа ихь аьлимарин улихь думу месэла дивиган, чIалнан ревизия дапIну ккундар, кIури шулу. Эгер ревизия апIуз хъюгъиш, табасаран чIалниинди чапдиан адагънайи вари жюрейин китабар цIийикIултIан кидикIну, чапдиан адагъбакк ккубкьди, кIура дурари. Гьаци вушра, улихьна айи алфавит кьяляхъ хуз теклифар диврударин кьадар цIиб шуладар. Уву гьаму месэлайин гьякьнаан ихь чIалниин лихурайи аьлимарихьна илтIикIунва, гьадрарин фикрар аьгъю дапIну айва?
‒ Гьелелиг узу месэла Халгъарин мектебдин мялимарин арайиътIан гъитIибккундарза, вахтну цIибди дючIюркьназу. Хизандин месэлйир гьял апIуз Мягьячгъалайиз раст духьну имиди, редакция-йиз гъафунза, гьамлин тина ихь аьлимар вуйи Вели ва Загьир Загьироварихьна, Шарафудин Дашдемиров-дихьна рякъ абгуз узуз рягьятди шул дупну. Узу «Табасаран чIалнан фонетикайиъ гъузнайи камивалар ва дурар дюз алаъбаз жвуван теклифар» доклад гьязур дапIназа. Темайин исихъ «Пётр Карлович Услари сарпир вуди табасаран чIал илим жигьатнаан ахтармиш апIуз хъюгъну, 150 йис тамам хьпаз бахш вуди» дибикIназа.
Гьаддикан жаради пуз ккундузуз: газатдиъ чап апIуз «Пётр Услар – табасаран чIалнан сарпи ахтармишчи» кIуру макьалара дибикIназа. 1860-пи йисари Пётр Усларин улихь Кавказдин халкьарин тарих ахтармиш апIувалин месэла дивну. Дугъу тарихнан сабпи лишнар иллагьки чIалнаъ дихъруваликан гъапну ва тарих ахтармиш апIувал кавказ чIалар ахтармиш апIбалан ккебгъну. Гьамци П.Услари 1863-пи йисан абхаз чIал, дидин кьяляхъ чечен, авар, лак, дарги, лезги чIалар ахтармиш гъапIну. Хъа 1870-пи йисан табасаран чIал ахтармиш апIуз хъюгъну. 1871-пи йисан сентябрин вазлиъ П.Услари сабпи ражари Кавказдин чIалар ахтармиш гъапIу кас Франц Шифнериз, чав табасаран чIал ахтармиш апIуз хъюгъну, саки сад йис шулайиваликан гъибикIну. Табасаран чIалниин ляхин апIувал дугъу 1875-пи йисан мартдиъ ккудубкIну. Багарихьди, П.Услар ихь чIалниин лихуз хъюгъну, 150 йис тамам хьибди. Думу тарихи гьядиса фикир тутрувди гъибтуз шлуб дар. 2025-пи йис улубкьайиз, ухьу варидари ухьуз айи аьгъювалар чIалниин лихувализ, дидиъ айи камивалар терг апIбаз, думу дюз алапIбаз сарф дапIну ккунду. Юкьуб сесназ табасаран алфавитдиъ гьярф адрувал – думу камивал ву. Йиз фикриинди, думу дюз дапIну ккунду.
Гъубшу аьсрин 40-50-пи йисари табасаран чIалнан кьибла диалектдиинди улхурайи вакилар зигьимлувалин кIакI вуди гъабхьну. Вушра, Хив райондиан вуйи ихь аьли-мари имбу диалектар гьисабназ гъададагъди китабар гъидикIну. Думу гъалатI дар, камивал ву. Аьлимари китабар дикIбиинди чпихьан шлуси табасаран чIал артмиш гъапIну. Фуну дигиш’вал апIурушра, ахтармиш’валин натижйириинди кьабул дапIну ккунду.
Урус чIал ахтармиш апIру А.С.Пушкиндин ччвурнахъ вуйи кIул’инди саб институт а. Хъа табасаран чIалниин гъилиху Темирхан Шалбузовди, Бейдуллагь Ханмягьяммедовди, Къази Керимовди, Загьир ва Вели Загьировари, Шарафудин Дашдемировди, Аьшуряли Аьдиловди фукьан зегьмет гъизигнушра, дурар фукьан зигьимлудар вушра, 4-5 касдихьан кIулди халкьдин чIал ахтармиш апIуз шлу мутму дар. ЧIал гизаф аьсрариинди арайиз дуфнайиб ву. ЧIал чIиви мутму ву, дид’ин ляхин гъабхувал яваш дапIну ккундар.
– Чухсагъул.
