«Йиз балин 14 йис шула. Дугъан хасиятнаъ гъюблан-гъюбаз дявикар лишнар артухъ шулайивал рябкъюразуз. Узу гьапIну ккунду?» — гьаму жюрейин суалар хьади, гъи хайлин абйир-бабар мектебариъ психологарихьна илтIикIура.

 

Бязи психологарин фикриинди, живан вахтна хасиятнаъ дявикар лишнар арайиз гъювал аьдат ву. Амма му вахтна живанарин гъвалахъ дурарин гъавриъ айи, дурар дюз рякъюъ тIаъру, ужуб гаф ва насигьят тувру инсанар дархьиш, дявикарвалин лишнари живанарин хасият бинайиан гьюдюхюру ва уьмурлуг гьадрархру гъагъи дюшюшар арайиз гъюру.

 

Гьюрматсузвал

 

Йиз макьалайиъ бязи дюшюшар кIваин дарапIди гъитуз шулдарзухьан. Мисалназ, улихьнаси Москвайиъ живанари сар кьаби абайихьан дугъахь папрус хьаш гьерхну. Кьаби абайи папрусин зегьерлуваликан ва дидкан айи зарарнакан ктибтуз хъюгъиган, живанари дугъ’ин туйир алатIуз ва машнаъ гъурдар йивуз хъюгъну. Му саб! Кьюб кIуруб, дявикар хасиятнан живанари эйсйир хътру хуйириина ва гатйириина хурайи аьрваларикан ужуди аьгъяхьуз, хал-йишв адарди кючейиъ яшамиш хьуз мажбур духьнайи касибарик, саб классдиъ урхурайидарик ва мялимарик кялхърайи живанарикан кми-кмиди ебхьурахьуз.

Шубубпиб, гьаму жюрейин гьяракатар тамам апIруган, живанариз, чпи аьхю гьунарар апIурайиганси гьебгъра. Улихьнаси Мягьячгъала шагьриан вуйи, 3-пи классдиъ урхурайи ученикди, чахъди сатIиди урхурайи шуркан хъял гъафиган, дугъан машнягъ саб астакниъ айи убцру шид гъюбзну.
Гъябгъюрайи йисан майдиъ Ильназ Галявиевди, Казандин 175-пи нумрайин гимназияйиз яракь хьади дуфну, гьадушваъ кьюр мялим ва 7 ученик йивну гъийихну, хайлиндариз зийнар гъапIну.
Сентябрин 20-пи йигъан Пермдин госуниверситетдин юридический факультетдин сабпи курснан студент Тимур Бегмансуровди яракьдиан чпин университетдиин цIа уьлюбхну. Думуган 8 кас гъийихну ва 28 студентдиз гъагъи зийнар гъахьну.
Улихьна вазли Мягьячгъала шагьрин 51-пи лицейдиъ гъабхьи дюшюшну вари республикайик гъалабулугъвал кипнийи. Гьадушваъ 9-пи классдиъ урхурайи живанди чахъди сатIиди урхурайи бализ гаркIал гъивну. Гъахьи зийнариан жигьил больницайиъ гъакIну.

 

ХатIасузвал шуйкIан?

 

Эгер бицIидари мектебариз гаркIал хураш, живанар ва студентар, Казандиъ ва Пермдиъси, урхбан идар-йириз яракь хьади гъюраш, закурин йигъхъан жаваб тувуз вая мектебариъ айи баяр-шубарин хатIасузвалиин ихтибар апIуз шулин?
Му дюшюшарин кьяляхъ, вари уьлкейиъси, Дагъустан Республикайиъра, мектебариъ хатIасузвал мюгькам, урхурайидарин арайиъ терроризмдин идеологияйин профилактика апIбан ва гьацира жара ихтиярар чIур апIру дюшюшар арайиз дяргъбан бадали, жюрбежюр серенжемар гъахура.

 

Совещание

 

Гьаму йигъари гьациб серенжем Табасаран райондин Хючна гъулан 1-пи нумрайин лицейдиъра кIули гъубхну. Думу тешкил апIбан жягьтлувал Табасаран райондин администрацияйи ва РД-йин образованиейин министерствойи улупнийи. Мектебдиъ урхурайидарихъди кIули гъубху яркьу совещаниейиъ РД-йин образованиейин ва илимдин министерствойин, РД-йин милли политикайин ва диндин ляхнариз лигру министерствойин вакилар, Табасаран райондин администрацияйин ва образованиейин управлениейин, МВД-йин Табасаран райондиъ айи отделин гъуллугъчйир, мусурман диндин, жямяаьтлугъ тешкилатарин вакилар иштирак гъахьнийи. Дурар терроризмдин идеологияйин профилактика апIбан серенжемарикан, думу ихь арайиан терг апIбан рякъярикан, деврин жигьиларин тербияйикан, интернетди ва социальный сетари бицIидарин фикриз апIурайи чIуру тясирнакан, хизандин багьалу савкьатарин бинайикан, гьюкуматдин саб вуйи идеологияйин зяифваликан, хизанариъ веледарихьна вижнасузди лигурайиваликан гъулхнийи.

Ав, баяр-шубарин уьмриъ мектебди уйнамиш апIурайи роль аьхюб ву. Амма абйир-бабарин гюзчивал сабпи йишв’ин дубхьну ккунивал кIваълан гьархрахьа. Бязи хизанариъ бицIидар фтиин машгъул духьнаш, затра гюзчивал гъабхурадар. Абйир-бабарин терефнаан вижнасузвал гьисс апIурайи ва дурарин гюзчиваликк ккадру живанарин хасият бинайиан гьюдюхюру. Бязи вахтари дявикар хасиятну дурариин агъавал апIура. Йиз фикриан, образованиейин стандартарихъди сабси, мектебариъ ватанпервервалин, диндинна эдебнан циклариан гъабхурайи ляхинра зяиф хьуз гъитну ккундар.
Райондин мектебарин директорари чпин идарйириъ терроризмдин ва экстремизмдин идеологйир терг апIбан профилактикайин серенжемар кми-кмиди гъахурайиваликан гъапнийи.

 

Директорарин гаф

 

Зиихъ ухьу улупнайи мажлиснан ва мектебариъ гъахьи дюшюшарин гьякьнаан чпин фикрар ачухъ апIуб ккун апIури, узу Тубасаран райондин кьюб мектебдин директорарихьна илтIикIунза. Дурар исихъ чап апIурача.

Уьсман Мягьямедов, Ягъдигъ гъулан мектебдин директор:

— Табасаран райондиъ терроризмдин идеология терг апIбан гьякьнаан вари цирклариъ, вари отделариъ ва тешкилатариъ ляхин гъабхура. Сабкьан мектебдиъ вая тешкилатдиъ дидин тереф уьбхюрайи инсанар адар. Урусатдин ва республикайин бязи мектебариъ террорихъди аьлакьалу къурхулу дюшюшар арайиз гъафивалин шагьидар гъахьунхьа. Тахсир ялгъуз саб мектебдиин алапIувал дюз дар. Мушваъ хизанра, жямяаьтлугъра тахсиркрар ву. Гьацдар дюшюшар дархьбан бадали, райондин мектебариъ кми-кмиди жюрбежюр серенжемар тешкил апIури, ученикарихъди лекцйир гъахури шулу. Узу улихьна йисари Хючна гъулан гимназияйиъ гъилихунза, хъа гьамусяаьт Ягъдигъ гъулан мектебдин директор вуза. Гьаддиз, кьюбиб мектебарин ва гъуларин аьгьвалат гьисабназ гъадабгъну, дурар тевуз шулзухьан. Ягъдигъ бицIи гъул ву. Мушваъ гьарсаб хизандиъ чан аьдатар, тарих, культура гьамусра уьбхюри ими. Мектебдин ученикари гъулан гьарсар яшлу кас мялимси гьисаб апIуру. Гьарсар касдихьна гьюрматлуди янашмиш шулу. Хъа Хючна гъулан гимназияйиз, мисалназ, райондин 16 гъул’ан баяр-шубар гъюра. Хючна гимназияйин ва Ягъдигъ гъулан мектебдин ученикарин хасиятариъ аьхю фаркь’вал а. Мисалназ, Ягъдигъ гъулан мектебдиъ дарснаъ ученикари, мялимдихьан начди, кIулкьан за апIудар, мялимдихъди гьюжатназ удучIвудар, дугъан кьяляхъ гаф кIурдар. Хъа Хючна гъулаъ баяр-шубар дагълу гъулариътIаъ артмиш’валиан улихьна душна. Дурариз чпин «ихтиярар» аьгъя.
Советарин вахтна гьарсаб мектебдиъ ватанпервервализ асас фикир тувуйи. Узу пионервалин, комсомолин ва жара тешкилатарикан улхураза. Гьамус гафнан ачухъваликан, фикрар ачухъ апIуваликан ва гьяракатарикан кIури, живанариз ва бицIидариз гизаф азадвал туврахьа. Бязи бицIидар, гьадму азадвал лапра артухъ дубхьнайивализ лигну, чпизра хабар дарди, чIуру рякъяриъ ахьра. Гьяйифки, мектебдиъ ва хизандиъ дугъан ачухъ гьяракатарикан кьан гъабхьигантIан мялум шуладар. Жавабдарвал, фици гъабхьишра, абйир-бабариин ва мектебдиин гъубзра.

Панагь Султанов, Хючна гъулан 2-пи нумрайин мектебдин директор:

— Улихьнаси Табасаран райондиъ кIули гъубшу, терроризмдин идеологияйиз аькси серенжемдиъ узура иштирак гъахьнийза, ва гьадушваъ йиз фикрар, думу хатIалувалихьан уьрхру рякъяр ачухъ гъапIнийза. Терроризмдиканси, учу деврин бицIидарин диндинна эдебнан тербия зяиф дубхьнайиваликанра гъулхнийча. Узуз гьамци пуз ккундузуз, сабпиб, улихьна йисариси дарди, гъийин девриъ абйир-бабари веледариз мюгькам фикир туври имдар. Гъулариъ адшар лихуз гъягъюра, бицIидариз тербия тувувал дадйирин гъюнариин алабхъура. Учу мектебариъ серенжемар, собранйир гъахруган, дина гъюрудар асас вуди дадйир ву. Адашдин ижми тербия адру бицIидарин хасият гъагъи шулу. Кьюб кIуруб, улихьди велед хул’ан удучIвруган, думу наана гъягъю-раш, шлихъди хъаш, абйир-бабариз аьгъяди шуйи. Гьамус бицIидарин дустар телефондиъ а. Дурари шлихъди дуствал уьбхюраш, дурарин фицдар планар аш, абйир-бабарихьан гюзчивал гъабхуз шуладар. Гьадму совещаниейиъра бицIидарин фикриз варитIан гизафси фти ва шли тясир апIураш, ахтармишар гъурхуваликан гъапнийи. Анкетированиейин ахтармишарин улупбариинди, 70%-тIан артухъ бицIидари тербия телефондиан гъадабгъура. Шубубпиб, ихь уьлкейиъ жигьилариз ва живанариз тербия тувбаз мюгькам, кьувватлу идеологияйин сабкьан тешкилат вая программа адрувализ лигну, жигьиларихъди вуйи ляхин ккабалгуз гъагъиди ву.

Хъа хатIалу дюшюшарин гьякьнаан вари райондикан пуз хьибдарзухьан, ич мектебдиъ, мисалназ, райондиъ тахсиркарвалар дапIну, полицияйин вая мектебдин сиягьназ гъадагънайидар адар. Мектебдиъ 197 ученикди урхура. Дурар вари мялимарихьнара, чиб-чпихьнара гьюрматлуди янашмиш шулу. Ккергъбан классариъ урхурайи баяр-шубари заан классарин ученикар нумунади гъадагъуру. Хъа бицIиди мялимдихъди гьюжатназ удучIвбан дюшюшар, йиз фикриан, вари мектебариъ арайиз гъюру.