Макьалайин шилнаъди
Гьюрматлу гъуштIларин Шихмягьямад Гьямидов. 2022-пи йисандин 28-пи январиъ чапдиан удубчIву «Табасарандин нурар» газатдин 4-пи нумрайиъ «ГъуштIлар фужар ву – дирчв’ар вая сугъккар?» кIуру макьалайиъ багъри гъулан ва вари Табасарандин тарихнакан, халкьдин ва литературайин чIаларикан улхуб гъитIибккнава, яв кIван гъайгъушин улупнава. Думу гьисс гьаммишан увуз хас ву.
Гьаддин гьюрматназ увуз жаваб тутрувди гъузуз гъабхьундарзухьан. Узу цIиб кьан апIувалин гьяйифра зигураза. Яв суалназ жаваб тувувал, гъуштIларин нугъат сугъккаринубдиз багагь ву пуб’инди, рягьят дапIнава, ва яв суалназ жаваб уву тувнура ава, ялгъуз шаклуди, чIалнан нугъатназ ихтибарвал дарапIди.
Сяргьятар улихь гъюруш вая нугъатар улихь гъахьнуш, фикир тувхьа. Улихьди гъафибди мягьялар арайиз духна. Сяргьятар халкьдин идара апIувал гъабхьиган, гьюкум, гьякимият арайиз гъафиган шлудар ву. ЧIалнан нугъатар тарихнан тялукь шартIариъ арайиз гъюрудар ву. Дицистар шартIар жа-жара чIаларин миллетар гъалинди гизаф вахтна гъидикьган шулу.
Аьхиримжи 1400 йисарин вахтна табасаран чIал аьраб, перс, тюрк, урус, гьацира гъунши чIаларин тясирнаккди артмиш гъабхьну. Амма думу чIалари нугъатар арайиз гъахундар. Думу чIаларин миллетар табасаранаригъди гъалинди гъидикьну гъахьундар.
Нугъатар арайиз гъюру тарихи шартIар дидиз улихьна вуйи дегьзаман-йириъ арайиз гъафну. Думу дегьзаманйирин вари гьядисйирикан бикIбан мялуматар ухьуз адар, хъа дурар чIалнаъ гъузну. Фицики чIал, тарихнан циркил вуди, думу чаъ уьбхру хазна ву. Табасаран чIалнан думу лишнар ачмиш апIухьа. Уву «гъуннарин мягьял» кIваин дапIнава. Гъуннар тарихнаъ мялум вуйи миллет ву. Дурар 370-пи йисан Китайдин сяргьятарихъан гъиришвну. 40 йисандин айитI, Азия ва Европа чпин хиликк ккаъну, сабди вуйи пачча-гьлугъ тешкил гъапIну. Табасарандиъ айи «гъуннар» гьадму гъуннарин ччвур ву. Дурар Табасарандиъ хьпакан хаб-рар табасарандин фольклориъ гъузна. Хючна гъалайиъ гъахьи ургур чвена сар чи гьадму гъуннарин ккудукIру хизандиан вуйидар гъахьну. Дурарин гъул Рубас нирин дерейиъ, Улуз гъулхьан гъяйтагъариз багахьди ерлешмиш дубхьнади гъабхьну. 150 йис мидиз улихьна думу гъулан хуларин гъюрдар ва гизаф накьвар ади гъахьну. Дидкан хабар сарпирди табасаран чIал ахтармиш гъапIу П.К.Услари тувра. Чвйир ва чи Хючназ удучIвну гъафну. Дурари Кьадирин гъядлан гъягърударихьан харж бисури гъахьну. Табасаранар дициб кьянивализ къаршу гъахьну ва чвйирихъди гъалмагълиъ «учIвну». Чуччу чвйириз къаршу ляхин гъапIну. Йирхьур чве йивну гъийихну, ургурпир, зийнар духьнайир, Ругужна гъурхну. ЙикIурайири чпин мутму васиятдиинди хьуб гъулаз пай гъапну: ТIивариз – рягъяр, Хянгъяриз – хутIил, Юркъюликъариз – хутIил, Халикентдиз – кьур’ан, Ляхя гулаз – йигьаг (кьюб йиц убшруб вуди гъабхьну, кIуру).
Дирчв’арин нугъат ва мягьял фила ва фици арайиз гъафнуш ачухъ апIувал кIул’ина гъадабгъидарза.
Дуст кас Шихмягьямад, уву табасаран литературайин чIалнаканра улхурайиган, уву дупнайи кьюб «дирчв’ар, сугъккар» гафарикан пуз ккундузуз.
Дишла фикриз гъафниз: гъуннари «дирчвар», сугъуккар» кIуруб. ЦIибди ахтармиш’вал апIури, Халагъ кьялан мектебдиъ алахъу Кюрягъ, ТIаттил, Лижва, ТинитI гъуларин касарихьан, чпихь му гафар фици кIуруш, гьерхунза. Вариди «дирчвар, сугъуккар» кIуруча гъапну. Му кьюбби гафарин кьюбби саягъариъ фу фаркьвал а? Орфоэпияйин фаркьвал. «Дирчв’ар, сугъккар» кIуруган, кьюбби гафаринра сабпи слогар дюднин дериндиъ сес хътубтIбиинди ккудукIуру, кьюбпи слогар ккергъруган, дюднин дериндиъ нефес аьзият хури ккебгъру. Хъа «дирчвар, сугъуккар» кIуруган, слогар гьудудутIри, урсари кIуруганси, «плавно», рягьятди кIуру.
Дугъриданра, табасаран литературайин чIалнан яркьу ахтармиш’вал дубхну ккунду.
Аьхю гьюрматниинди
халгъарин Багьаудин Къурбанов, чIалнан мялим.
