Гьяйифки, Украинайиъ кIули гъягъюрайи гьядисйирихъди аьлакьалу вуди гъи аьхю гъалаб ва дерд кайи инсанарин кьадар гизаф дубхьна. Дурариз кюмек вуди психологари фицдар мясляаьтар тувраш гьерхри, Яргъил гъул’ан вуйи ва Дербентдиъ психологди лихурайи ихь ватанагьли, Поволжский институтдиъ (Казань шагьур) онлайн саягъ дарсар киврайи мялим, психология-йин кюмек тувру ассоциацияйин вакил Инаят Куртаевайихьна (шиклиъ) илтIикIнийча.
– Инаят Агъамирзаевна, баяр Украинайиъ хатIалу йишвариъ ади, гъалаб, гучI ва дерд кайи инсанари, жвуваз сабур тувбан бадали, гьапIну ккунду?
– Вахтар читиндар улуркьна. Улихь фу хьаш аьгъдрували, харжиб хьуз гучIурайивали инсанарик гъалаб кипра ва гизафдариз психологияйин кюмек лазим шула. Дициб кюмек лазимди айи агьалйир психологари кьюб жюрейиз пай апIура: кьаза улубкьнайидариз ва дурариз гъирагъдиан лигурайидариз.
Кьаза улубкьу инсан дердну швнуб-саб жюрейин гьялнаъ итру: садар ляхин ккюдюдюбгъру гьяракатнаъ ахьру; саспи инсанар уьмрихъди аьлакьа гъудубгдарси шулу; хъа саспидари, варибдикан инжик шули, наразивал ва хъял улупуз хъюгъру. Гьадму вари дюшюшариъ багагь гъайгъу зигру кас хьувал метлеблу ву. Дицир касдиз психологари «сагъу аьхюр» (яш айир) кIура. Дугъу дерд кайир чан айирси кьабул дапIну, дугъан гъаври духьну, дугъаз кюмек дапIну ккунду. Дерд кайириз архаин йихь гъапну кIури, дугъхьан чаз кIурайиб бегьем апIуз шуладар. Дугъаз лигурайири, думу ишураш, ишуз гъитну, дугъаз шид тувну, ду-гъахьди деринди ил хътабгъуз гъитну ккунду. Гъалабулугъвалин вахтна инсанди ил гьялакди хътабгъуру, гьаддиз дугъан табариъ ифдин илзигувал за хьуз, дугъаз амкI утIубччвуз мумкин ву. Швнуб-саб ражну, айитIинди ил чикиди зигури, явашди кьяляхъ гъапIган ва гьялак дарди, деринди ил хътабгъуз хъюгъган, гъалаб яваш шулу.
Эгер дерд кайи инсан фукIара дярябкъру ва деребхьру гьялнаъ ахънаш, дугъан сикинвал ужуб дар. Думу дициб гьялнаан адагъуб лазим ву. Гьациб дюшюшдиан инсан адагъуз (жвув гьациб гьялнаъ аш, жвувазра кюмек апIуз) ишлетмиш апIру «Хьубдилан сабдиина» кIуру упражненйирин техника а. Думу техника гьамци тамам апIуру:
инсанди чаз рякъюрайи 5 мутму ктухуру;
чаз ерхьурайи 4 сес ктухуру (мисалназ, гафар апIурайирин сес, чIатан ебхьурайи машиндин, мал-марччлин сес, пичриин убхьурайибдин пишшар ва гь.ж.);
жвувак куркIрайи 3 мутмуйикан фу гьисс апIураш, кIуру (мисалназ, манишин-мичIлишин, гъюдлишин-ижмишин ва гь. ж.); гьисс апIурайи 2 ниъ ктухуру (мисалназ, хурагнан, аьт-рин, кумран ва гь. ж.);
саб ражну деринди ил хътабгъуру.
Гъирагъдиан лигурайидарикра гъалаб цIибди шулдар. Дурар харжи фикрари, дявдихьан гучIрували гьаммишан дичIиргнайи гьялнаъ дерккну шулу. Гьелбетда, вари сабсдар дар – юкIв гъурдаъ дибисну, аьдати саягъ уьмур давам апIурайидарра алахьуру. Гьаммишан гучIури, юкIв гукIниди айидариз психологари «Рякъюн суаларин карта» дюзмиш дапIна. Дидиъ жвуваз гьамцдар суалар тувуб теклиф апIура: гьаму шулайи харжи гьядисйир дерккбан бадали, узхьан фу апIуз шулу? Йиз йишв’ин, йиз дережайиъ уз’ан фу удукьуру?
Эгер жвувхьан гьадму гьядисйириз тясир апIуз шулаш, думу башкъа ляхин ву. Эгер думу жвув’ан удукьруб дарш, гьаммишан гьаддикан фикрарикк ккахъну гъузувал мянасуз вуйивалин жвув гъаврикк ккауз чалишмиш духьну ккунду. Фикриъ харжиб ваъ, хъа ужуб бисури хьувализ дярябкърайи кьувват а. Аллагьдикан кюмек ва сагъ-саламатвал ккун апIурайи дюаьйи сабур ва умуд тувру.
– Украинайиз ихь эскер баяр дурхнайивали ухьу вари кьаза улубкьнайидарси дерккна. Сан адрубкьан кучIлин хабрарира инсанарин кефйир уьргъюра. Му агьвалатнаъ инсанари чиб фици духну ккунду?
– Ав, фунуб гьякь вуш, фунуб кучIал вуш аьгъдрувалира инсандин кефйир гизаф уьргъюру. Ухьу айи аьгьвалатнаъ, жвуваз хабрар наънан гъюраш фикир тувну, хъугъ’вал алдру йишвлан гъюрайи мялуматариз рякъ хъябкьну ккунду. Жюрбежюр йишварилан вари хабрарихъ хъпехъури хьувал – инсанди чав чаз жаза туврайивалик гьисаб ву. Жвуваз хуш вуйидарихъди, юкIв алдапIрударихъди гаф-чIал апIури, жвуваз кьувват тувру ляхин апIури ккунду. Хулан, хизандин гъайгъушнариин, багахь кюмек лазимди айириз кюмек апIбиин машгъул духьну, мянасуз фикрар цIиб хьуз гъитиш, ужу ву.
Гъалабулугъвалин аьгьвалатнаъ психологари «Жилиина ис апIуб» кIуру гьамциб упражнениера теклиф апIура. Деъну вая дахъну айи вахтна, инсанди фикриинди чан жандин шикил йивурайиси, кIулин кIукIшилан ккебгъну ликрин мурклариина гъяйиз лигури, дичIиргнайи гьялнаан адаури, жвув хъитуз гъитну ккунду. Дициб упражнениейи инсандин фикрар аьдати уьмриз хуру.
– Инаят Агъамирзаевна, ихь сюгьбатнан аьхириъ газат урхурайи ватанагьлийириз фу пуз ккундийвуз?
– Психологдин кюмек лазимди айи инсанди чан гьялнакан дупну ккунду. Гъит кюмек ккуни ихь агьалйири газатдин редакцияйианмина узуз хабар дебккри. Узура, узухъди жара психологарра, дурариз учхьан удукьру кюмек тувуз гьаммишан гьязур вуча.
Яраби, къурхулу йишвариз душнайи ихь баяр чпин абйир-бабарихьна, чпин хизанар-веледарихьна сагъ-саламатди кьяляхъ дуфну, ихь ватанагьлийирин юкIвариз архаинвал гъюри!
