Бязи абйир-бабари, чпизра хабар дарди, жвуван веледариз гирнар ктаури, дурарин кIваъ кьаназ сагъ даршлу зийнар арайиз гъюз гъитру.
Хъял кайи вахтна гьюрматсуз гаф гъапиган, кIваз хуш дару лакIмиинди дих гъапIган, хъюл’ан гъивиган ва гьацдар жара дюшюшариъ бицIириз гиран шулу. Тахсир ктарди абйир-бабарикан кубкIу кьутIкьлишин ва чаз кюмек адрувалин гиранвал бицIирин кIваъ кьаназ, хъа саспи дюшюшариъ уьмурлугдиз кьумси абсну гъубзру. Иллагьки гьадмуган бицIидарин стрессар, абйир-бабарихъди гьюжатар, гъаргъу аьлакьйир ва жвуван удукьувалариз ва мумкинвалариз лап ужуз кьимат тувувалин гьиссар арайиз гъюру. Хъа багъри велед мициб гьялнахъна дуфну саркьан абайиз ва бабаз ккундар.
Аьгьвалат фици дигиш апIуруш ва веледдин кIваз иццру дарапIруси думу фици гъавриъ тIаъруш суалар хьади, узу Республикайин хизандин психологияйин центрин кIулиъ айи машгьур психолог Гьяжи Шамовдихьна илтIикIунза.
Къайд апIуз ккундузузки, Гьяжи Шамовдихъди узу абйир-бабаринна бицIидарин, живанаринна мектебдин мялимарин, жигьиларинна живанарин арайиъ шлу аьлакьйирикан швнуб-саб макьала гьязур гъапIнийза. Гьаму ражарира дугъу йиз суалариз жавабар тувуз вахт гъабгну.
«Ав, абйир-бабари, чпихъ хъпебехъру вахтари, жвуван веледдиз кми-кмиди ахмакь, абдал, темпел ва жара гафар кIуру, жаза тувру дюшюшарра шулу. Хъа бязи дадйириз ва адшариз, ляхниъ читинвалар арайиз гъафиган, хулаъ сижарин ккудудукIру тIалабарикан хъял гъафи вахтна, жвуван ис абхъу кьимат за апIури, кьяляхъ жаваб тувуз даршлу кас ужуз апIубтIан рягьят ляхин адар. Ва думу вахтна дадайи вая адашди вари хъял бицIирилан алдабгъуру.
Аьхюдарин гафариъ наразивал, хъял ва гиран шлу лакIмар ерхьурайи бицIири гьаму аьгьвалат ва гъалмагълар чахъди аьлакьалуди арайиз гъюрайидарси гьисс апIуру. Гьаддиз бицIирин чахьна ва чан уьмрихьна вуйи гьюрмат лап ис шулу. БицIир пис гафарихьна ухди вердиш шулу, дугъу дурар чан адресназ кIурайивал аьдати ляхинси гьисаб апIуз хъюгъру, думу гафар сабпи нубатнаъ чан таяриз, хъа гележегдиъ чан веледариз ва кьаби гъахьи абйир-бабаризра пуз хъюгъру», – къайд апIура Гьяжи Шамовди…
БицIири апIурайи ляхнариз жара терефнахъанди лигурхьа. ЧIуру ляхнар апIурайир бицIир дар, тахсиркрар ичв хъюлин гужли гьиссар гюзчиваликк уьрхюз даршулайи учву вучва.
«Мелзниин чIуру гаф али вахтна, узуз хъасин нач хьуз мумкин дарин кIури, суал тувай. Ва му жюрейин дюшюшар жараси гьял апIру рякъяр агай. Мисалназ, бицIири нубатнан ражари сок удубзнуш, «увухъ хилар хътарнухъ» кIури, чIигъар мапIанай, аьксина, дугъахьна чIапп тувну, думу марцц апIуз улупай.
Гафариси, улхбан саягънура, машнан рюгьнан аьгьвалатнура ва хиларихьди улупру лишнарира бицIирин кIваз зиян апIуб мумкин ву. Гъалин сесниинди кIуру гафар бицIири чан терефназди кьувват улупурайивалси ва хатIавалси гьисс апIуру.
Инсанар ва гизаф машинар айи кючейин сесерихьнаси, бицIир сикин дарди сар-сарихъди улхру абйир-бабарин гъалмагъларихьнара вердиш шулу. Ва дицдар абйир-бабарин велед аьхириъ чаз кIуру гафарихъ ва теклифарихъ хъпехъудар.
Жвуваз жарадарикан гиран гъабхьну кIури, бицIириз дерд хьуз гъитру гафар мапIанай. Велед ичв ужуб гафназ ккилигура. Дугъаз ичв кIваъ айи гьиссарикан йипай. Эгер учву жвуван веледдин чIуру ляхнариин рази дарш, думу гъвалахъ дитну, учвуз хъял дуфнайиваликан ва думу хъял фти арайиз хуз гъитнуш йипай. Ичв кIван ачухъ’вали бицIир чIуру ляхнар апIбахьан ярхла хьуз ва ичв гъавриъ ахъуз гъитди», – теклифар тувра психологди.
Бязи абйир-бабари чпихъ хъпебехърайи ва чпи гъапиб дарапIрайи бицIидариина хил за апIуру. Му бязи касариз аьдати ляхинси ва ижми тербия тувбаъ чарасуз вуди ишлетмиш дапIну ккуни терефси гьибгъру.
«Дурар дюз дар. БицIириина хил за апIували дугъан психикайиз чIуру тясир апIуру. Дугъан инсанвалин лишнар пуч шулу ва бицIири учв дявикар аьхюрин хиликк ккайивал гьисс апIуру. Мицдар дюшюшариъ риш вая бай аьгьвалат гафниинди сикин апIбахьан ярхла шулу. Инсан гъавриъ тIаъбаъ бедендин кьувват асас алатси рябкъюрайи бицIидари гележегдиъ чпира думу ишлетмиш апIуз хъюгъру.
БицIирикан яманди хъял дуфнайи вахтна, эгер учвуз хъюлин гьиссар дерккуз гъагъиди вуш, саб лик кьяляхъ апIинай вая жара хулазди гъарахай. СацIиб яваш гъахьиган, кьяляхъ велед айи хулазди учIвай. Ичв сикинвал гъябкъю велед мюгьтал хьиди. Учву гъапIу чIигъар вая гъапи гъагъи гафар зарафатариз илтIикIай. Рябкъидичвуз, аьгьвалат дишла дигиш хьибди.
Ичв гъалатIар гардандиъ дисуз кIваълан магьарханай. Эгер бицIириз гиран ктапIнуш, ужуз апIру гафар гъапнуш, дугъаз учву гьяйифвал зигурайиваликан йипай ва учвлан хил алдабгъуб ккун апIинай. Гележегдиъ шлубкьан сабурлувал уьбхюз чалишмиш йихьай. ВаритIан багъри инсанарилан хил алдабгъуз аьгъю гъабхьи бицIири му ужудар ва хайирлу лишнар жарадарин терефназдира ишлетмиш апIуру», – къайд гъапIну сюгьбатнан аьхириъ Гьяжи Шамовди.
Гирами дустар, гъийин компьютерарин ва интернетдин цIийи деврин технологйирин вахтна ухьуз ихь веледарин маракьар фици гьюдюхюраш рябкъюрахьуз, гаджетарин ва телефонарин тамшири бицIидарин психикайиз зарар туврайиваликанра хабар ахьуз. Эгер му терефариан веледарихъди фици ляхин дубхну ккундуш учву гъавриъ адарш, учуз суалар хъадаай. Учу дурар пишекар психологариз тувдича ва жавабар газатдин машариъ чап апIидича.
