Газатдин юбилейихьна

 

Гьяжиибрагьимов Абакар аьхю яшнан табасаранариз ужуди таниш ву. Думу хайлин йисари «Хучнинский» совхоздиъ жюрбежюр гъуллугъариъ лихури гъахьну. Му касди табасаран литературайиъра чан баркаллу шил гъибтну.

 

 

Улихьнаси, райондиз гъафир, узу дугъаз хялужв гъахьунза. Яшлу касдиин улукьувал — ихь халкьдин ужудар аьдатарикан саб ву, дидланра савайи, Абакар халу ярхла мирасра шулайич. Дупну ккундуки, яш 90 йис дубхьнайи агъсакълин чIатан рякъбар, къаш-къамат ужудар ву, юкIвра жигьилди ими – машнаъ разивалин инчI а, ушвниъ зарафатар…

Аьдат вуйиганси, аьхюр-бицIирин, хизан-кюлфетдин гьякьнаан хулан эйсийи узхьан суракь гъадабгъбалан кьяляхъ, бугъ гъябгъюрайи чай убхъури, ич кьюридинра гевюл ачухъ гъабхьиган, узу Абакар Гьяжиибрагьимовдикан чан уьмрин рякъкан ктибтуб ккун гъапIнийза.

Абакар халу, «саб гьелди дийигъ, ари» дупну, тмуну хулаз удучIву ва хилиъди саб кьялан жюрейин чемодан хьади кьяляхъ гъафнийи. Дидиъ йирси документар, кагъзар, чаз жюрбежюр идарйириан туву пешкешар, грамотйир, шагьадатнамйир чакан чап гъапIу макьалйир кайи ва гъатху духьнайи газатарин машар, самолетдин ва поезддин билетарра кмиди айи. Дупну ккундуки, совет деврин инсанариз хас вуйи му ужуб лишни – жвуван уьмрин геренарикан шагьидвал апIурайи шей’ар уьрхювали – наслариз чпин абйирин уьмрикан хабрар гъадагъуз мумкинвал тувра. Амма, гьяйифки, хайлин веледари ясана худлари гьамциб ккунивалиинди, гъайгъударвалиинди уч гъапIу документар гизафси вара-зара апIуру, дурар уьрхювал чпиина гъафиган, гъайгъусузвал улупуру.

– Узу, бай Гюлягьмад, 1930-пи йисан 3-пи майдиъ Табасаран райондин Кувагъ гъулаъ нежбрин кюлфетдиъ бабкан гъахьунзу. Байвахт Ватандин Аьхю дявдин йисариин алабхънийиз. 1942-43-пи йисари Дагъниарин ккергъбан мектебдиъ, хъасин, 1944-пи йисхъан, Гурхъарин ургуд йисандин мектебдиъ урхури гъахьунза. Ургуб класс ккудукIну, 1946-пи йисан колхоздиъ лихуз хъюгъюнза.

1947-пи йисан Хючнаъ маларин духтрар гьязур апIру саб вазлин курсар арццнийи, ва колхоздин правлениейи узу дина гьаънийи. Курсариан туву, маларин духтирди лихуз ихтияр а кIуру кагъазра хьади, цIийи пишейиин машгъул гъахьнийза. 1948-пи йисан колхоздин тахиларин складра узухьна тувнийи. 1949-пи йисан аьхириъ райондин маслопромдин складдиз лихуз гъушнунза.

1952-пи йисан октябрихъан 1955-пи йисан 12-пи ноябриз Советарин Армияйиъ гъуллугъ гъапIунза, сержантвалин звание ади, отделениейин командир вуйза.

Гъулаз гъафир, Дагъни гъулаъ изба-чительняйиъ лихуз хъюгънийза, ва 1964-пи йисан узу колхоздин председателди ктагънийи. Кьюд йислан, колхоз совхоздиз илтIибкIхъантина тап пенсияйиз гъягъяйиз совхоздиъ отделениейин идара апIрурди лихури гъахьунза. Му гъуллугънаъ айи кас гъулан мяишатдин цирклиан билиг айир духьну ккунивализ лигну, 1972-пи йисан Дербентдин гъулан мяишатдин техникумра ккудубкIунза, – лап жикъиди сяргьятламиш гъапIнийи йиз сюгьбатчийи чан уьмрин асас кIварар.

Дупну ккундуки, деврин тIалабарихъди гъягъюри, Абакар Гьяжиибрагьимов комсомолин ва партияйин жюрбежюр ляхнариъра иштиракчи вуди гъахьну. Гьаци, 1947-пи йисан думу комсомолин жергйириз, хъа 1960-пи йисан компартияйиз кьабул гъапIнийи, 1975-79-пи йисари ерли советдин депутатра вуди гъахьну.

– Писателвалихъ, китабар дикIбахъ кьанди хъюгънийза. Сабпи китаб, «ШейтIнар айи гъарзар» ччвур алди, 1985-пи йисарихъан гъибикIнийза. Гьаз мициб ччвур тувнуш, ачмиш апIурза. Дагъниаринна Кувгъарин гъуларин арайиъ аьхю гъарзар айи, дурариз «шейтIнар айи гъарзар» кIури шуйи. Дагъниан Кувагъна гъюру рякъ думу гъарзарин багхьан тина гъябгъюрайи. ШейтIнарихьна гучIури, йишвну думу рякъди гъюрудар шулдайи. Китабдиъ гъарзариъ шейтIнар адрувал улупура, ва думу гъурхдариз гъарзариъ айи шайтIнарихьан гучIури имдайи. Амма китаб чапдиан адабгъруган, Шамил Къазиевди дидин ччвур гьюдюхнийи – урхурайирихьна думу «Варж рякъ, саб гьякь» ччвурнаккди гъурубкьнийи.

Кьюбпи китаб, «Сумчрин улихь», 1989-пи йисан бикIуз хъюгънийза. Дидиъ гъубшу деврариъ сумчрин улихь духьну ккуни гьязурлугар шикиллуди улупура. Шубубпи китаб, «Кьисмат», 1992-пи йисан гъибикIунза, дидиъ инсандин кьисмат фициб шулуш, улупна.

Шамил Къазиевдин теклифниинди, юкьубпи китаб бицIидариз гъибикIнийза. Сад йисандин арайиъ гъибикIу, «ЦIамцIам кьюл» ччвур али китабдиъ 22 махъв тувнийза. Думу китаб нубат дарди чап гъапIнийи ва бицIидаризра лап кьабул гъабхьнийи, – давам гъапIнийи сюгьбат Абакар Гьяжиибрагьимовди.

Авторин гафар тасдикь апIури, пуз ккундузузки, дугъриданра, Абакар Гьяжиибрагьимовдин «ЦIамцIам кьюл» кIуру китаб табасаран литературайиъ бицIидариз дидикIнайи ужудар китабарин цIарнаъ дивуз шулу. Гъушарикан, хулан ва чIурдин гьяйванатарикан вуйи ихтилатари ва махъвари бицIидариз ужубна харжиб аьгъю апIуз, табиаьтдин, жямяаьтлугъдин къанунар ва аьдатар дургъуз, уьмрин дарсар гъадагъуз мумкинвал тувра. Гизаф эсерариъ табасаран фольклорин образар, темйир алахьуру, хъа саспи махъварин ва ихтилатарин ччвурарси халкьдин айтйир ва мисалар ишлетмиш дапIна, ва тялукь эсерари думу мисаларин мянара утканди ачмиш апIура, мисалназ, «Гъабху даждиз мух даршул», «Фукьан гъеебцишра, рижвниин алиб саб юкI ву» ва гь.ж. Му эсерариъ бицIидари кми-кмиди аьхюдариз тувру суалариз мяналу жавабарра тувна – гьаз гъюран ибар ярхидар вуш, датлин рягърягъ пеэринтIан гьаз аьхюб вуш («Швеъдин кьутIар»), гьаз даттли шубуб уь-уь апIур шулуш («Шубуб уь-уь-уь»), гьаз хуйи чаз хал апIурдарш («Йирккарин хал»).

Хъа А. Гьяжиибрагьимовдин «Кьисмат» ва «Варж рякъ – саб гьякь» повестари табасаран халкьдин инкьилабдиз улихьна вуйи яшайиш, сумчрин, саламдин аьдатар, йитимарин мал-мутму пай апIбан (тереке), къан хъадабхъбахъди (кIули кIулар апIуб, кIул хъидипуб ва гь.ж.) вуйи аьдатар, думугандин яшайиш, инсанарин аьлакьйир гьадмукьан утканди, цIаб-цIабди ктитури, хъайи-хъайиганси тувнаки, эгер сабпну дурар варидариз кIваълан гъушиш, гьаму повестариан дурар цIийикIултIан арайиз хуз хьибди кIури, якьинди субут апIуз шулу.
Учу Абакар халуйихъди совет деврин ва гъийин заманайин уьмрикан, айи фаркь’валарикан гаф-чIал гъапIнийча.

– Фаркь’валар гизаф а. Улихьганси дарди, гъи райондин саркьан гьякимди, юкIв хъивну, чпин ляхин апIурадар – я судйири, я прокурори, я жара гьякимари, фтиз-вуш ккилигури… Яшлу касариз рубкьру пенсия, ветеранариз вуйи пособйир гъадагъбан бадали, увук коммунальный гъуллугъарихъан тувну ккуни ва жара буржар ктар кIури, саб-швнуб справка духну ккунду. Гьамци инсанар инжик апIуру … Йиз фик-риан, мици ляхин албагувал дюз дар. Гьелбетда, улихьдинсиб низам-къайда даршул, думуган коммунистарин чпин ляхнихъан, халкьдихъан юкIв убгуйи. Уву гьякимарин ясана гьюкуматдин идарйирин ляхниъ алахьурайи нукьсанваларикан, мисалназ, газатдиз макьала гъибикIиш, думу гьял дапIну, макьалайиъ айи далилар ва фактар тасдикь гъахьиш, тахсиркрарихьна уьл-чмйир кьабул апIуйи. «Табасарандин нурариз» йиз вахтна узура бикIури гъахьунза…*

Хъа райондин уьмуми гьялнакан улхуруш, аьгьвалат ужуб терефна-хъинди илтIибкIура. Гьаму жигьил бали (райондин глава М. Къурбановди – Г. М.) хайлин ляхин дубхна. Магьа гьаму йиз хуларин улхьан тина гъябгъюрайи рякъ’инра асфальт улубзну. Му учузра, ихь заан гъулариан гъюрайидаризра аьхю кюмек ву. Дугъу Пилигъна ва ЦIанитIилна рякъ дапIна, хянгъяризна хюрккариз рякъюн кюмек дапIна, ТIиварин гъулаз, Кувагъна ва Гьесихъна, жара гъулариз рякъяр апIура. Узуз думу ади ккундузуз, дугъ’ин разиди вуза. Думу лихура, чухсагъул чаз. Гьяйифки, ихь бязи ватанагьлийири, аьрзайир апIури, дугъа-хьди лихуз гъитрадар. Дици дубхьну ккундар, лихру касдиз кюмек дапIну ккунду», – гъапнийи агъсакъли.

Узу, гежехайир дупну, гъгъюрайиган, Абакар халуйи ва дугъан хпири, узу ваъ кIурушра, вуш-дарш гъадагъ кIури, гужниинди йиз хилиъ чпин багъдин вичун гьаргъян уч дапIнайи вичар айи пакет ивнийи.

Уьмур ярхиб ибшрияв, гьюрматлу кас. Аллагьди сагъ’вал туврувуз.

 

* Газатдин гьаму нумрайин 7-пи машнаъ «Йирси газатар ккадаркури» рубрикайиккди А.Гьяжиибрагьимовдин 1984-пи йисан гъибикIу юмореска туврача.