1941-пи йисан июндин 22-пи йигъ Урусатдин тарихнаъ кIару йигъси убчIвна. Гьяйифки, Ватандин Аьхю дявдин женгарин шагьидар гъахьи ихь ватандашарин жергйир йислан-йисаз цIиб шула. Ихь уьлкейиъ думу дявдин цIа ктрубкIу саб хизанра имдар. Дурар вари игитарик гьисаб ву.
Ватандин Аьхю дяви ккебгъу йигъ улубкьну, думу йисари аьдати инсанари улупу игитвалин гьяракатар кIваин дарапIди гъитузра хай даршул.
1941-1945-пи Ватандин Аьхю дявдин йисари ихь халкьдин игитвалин ляхнарикан хайлин макьалйир ва ихтилатар а. Ва гъи учу лап маракьлу, жарадарихьан даршлусдар игитвалар гъапIу касарикан ктибтидича.

 

Совет офицерин рюгь

Владимир Ивановдин яш 86 йис ву. Ватандин Аьхю дяви ккебгъруган, думу бицIи бай вуйи. Гьаци вушра, немцар душмнар вуйивалин ва дурар фу чара дапIнура тIанкь дапIну ккунивалин думу гъавриъ айи. Жвуван адаш фронтдиз гъягъювалин гъагъи дюшюш Владимирин кIваъ ва фагьмиъ уьмурлугдиз гъубзнийи. Хъа бай, дадайихъди партизанариз кюмек апIури, гъулаъ гъузну. Вовайиз партизнарин дестейиъ учIвуз ккундийи, амма думу бицIир вуйиган гъадагъури гъахьундар. Саб ражари дурарин гъулаз немцар гъюру, ва душмнар гьадмусяаьтди вягьшивалар ва зулумкар ляхнар апIбахъ хъюгъру.
Фашистари, гъулан вари жямяаьт саб йишв’ина уч дапIну, дурариз жаргъуз буйругъ тувру, ва гьергну гъягъюрайи инсанариина хуйир деетуру. Хуйирихьан гьергуз гъабхьидар чIивиди гъузру, имбудар хуйирин кьацIарин зийнариан йихуру. Владимир сагъди гъузувал аьламатнан ляхин гъабхьну, хъа дугъан дада ху-йири чIяргъюру. Гъулан уьмур жегьеннемдиз илтIибкIнийи. ЧIивиди гъузу инсанар немцари гвачIниан хябяхъдиз лихуз алауйи. Дурари вари итIру сурсатар инсанарихьан чпиз тадагънийи, гьаддиз хайлин инсанар гаш’валиан гъийихнийи. Вова жиниди партизнарихьна гъягъюри гъахьну. Дурари бализ ипIруб тувуйи ва лазим вуйи кюмек апIуйи. Сад йигъан гвачIнинган партизнарин дестейи гъул немцарихьан тадабгъуз кьаст апIуру. Гъизгъин женгар гъахьнийи. Амма, гьяйифки, кьувватар сабсдар дайи.
Партизнар кьяляхъ гъя-гъюру. Немцари урус лейтенант Петр йисирди дисуру. Дугъ’ин хайлин вахтна аьрвалар духну ва аьхирки йивну дукIну, хуйириз китру. Дугъан майит кивуз ижми къадагъа гъапIнийи. Кьюд йигълан гъуландари офицерин майит гьитIибкIну, думу накьвдик кивру. Кьюб вазлилан немцарин яракь чав чаланди тIубкIуз хъюгъру ва хайлин немцар йихуру. Гъуландар гъакIи офицерин рюгьну немцариз жаза туврайиваликан улхуз хъюгънийи. ЧIивиди гъузу немцар партизнари дагъитмиш апIуру.

БицIи «кафтрарин» десте

1941-пи йисан фронтдин аьгьвалат лап гъагъиди вуйи. Яракь, итIру сурсатар, инсанарин кьувват гьубкIри адайи. Думуган Советарин Союздин гьарсар касди фронтдиз чахьан шлу ва удукьру кюмек апIури гъахьну. Саб гъулаъ вари жилар фронтдиз, хъа живанар – партизнарин дестейиз гъушнийи. Гъулаъ имбудар дишагьлийир, кьабидар ва бицIидар вуйи.
Сад йигъан гъулаз немцар гъюру. Дурари гъулан 15 йислан 35 йис’ина яш айи вари дишагьлийир Германияйиз йисирвализ гьауз гъядягъуру, кьабидар йивну йихуру, хъа бицIидар, чпи гаш’валиан йихиди кIури, дирчну гъитру. Амма 9 йис’ан яшариъ айи Машайи вари бицIидар уч апIуру ва дурар душмандихъди дяви дубхну ккунивалин гъавриъ тIаъру.
Думу вахтари бицIидар ухди аьхю шуйи. БицIи шубари мяишатра кIули гъабхури, лап бицIи баяр-шубарра уьрхюри гъахьну. Саб вахтна дурар, гаркIларихьди, дергсарихьди, дагьрарихьди ва рукьан кьюршарихьди яракьламиш духьну, ярквраз гъягъюру ва партизнарин десте арайиз хуру. Дурарин немцарихьна вуйи хъюлан нефснан кьадар адайи. Шубари немцар саб гьяйифвалра дизригди уьмрихьан апIури гъахьну. Дурарин хил’ан йицIбариинди немцар гъийихну. Фашистариз гучI гьабхънайи. Дурари шубарин дестейиин бицIи «кафтрарин» десте кIуру ччвур иливуру. Гьяйифки, дявдин йисари думу дестейин вари иштиракчйир гъийихну. Амма дурарин гьунарар халкьдин мелзниин гъира илми.

Советарин аьжалкар

Ротайин командир Андрейдин улихь фу чара дапIнура немцар дееетбан табшуругъ дивнайи. Жигьил командириз буйругъ тамам апIуз ккундийи, амма агъзрариинди эскрар айи фашистарин кьувват дебккувал гъагъи ляхин вуйи. Душман чан улихь хьайиб вари жилихьди саб апIури гъюрайи.
Советарин солдтариз яракь айи, амма эскрар гьуркIрадайи. Гъати женгариъ хайлиндар гъийихнийи. Андрейди, фу чара дапIну немцар дерккдикIана кIури, фикир апIурайи. Командири вари эскрар уч апIуру ва чан пландикан дурариз ктибтуру. Дугъан ротайиан чIивиди имбу 56 эскрикан 20 кас дявдин асас позицйириин гъузру, имбу 36 женгназ гъягъюру. Солдтар, чпик гранатар китIну, 2-3 касдикан ибарат вуйи бицIи дестйириз пай шулу, ва жилиин дахъну, жиниди чвурхури, душмандин техникайихьна гъягъюру. Хъасин аьхю тIуркIувалар тешкил апIбан натижайиъ немцарин танк, инсанар гъахру машинар ва багарихь хьайи фашистар дагъитмиш апIуйи. Гьаци Уьру Армияйин асас дестйир хъуркьайиз, Андрейди ва дугъан эскрари, чпин уьмур туври, душман деетудар.

Жасусрин уьмур

Павел байвахтнахъан мина адашдихъди хюрчаз гъягъюз ккунир вуйи, ва дугъу улупнайи лишник дюзди кубкIуз гъудубгънийи. Гьаммишан гъагъи ляхнар апIиин машгъул духьнайи жигьил кьувватлур ва кьягьялур гъахьнийи.
Дяви ккебгъру. Дявдиз гъурху дугъан адаш сабпи йигъари гъахьи йивбариъ кечмиш шулу. Павеликан гъулаъ артухъси хайир шулу кIури, думу фронтдиз кьабул гъапIундайи. Балин яш 16 йистIан дайи. Думу, немцар чав кIул’инди дагъитмиш апIурза кIури, чаз багъри вуйи ярквраз партизанвал апIуз гъягъюру. Жилиъ гъазма дапIну, хюрчабанвал апIуз, ярквраъ укIар, йимишар ва гъянигъузйир уч апIуз хъюгъру. Дугъаз багарихьди немцар гъюруваликан аьгъяйи ва жигьил дурарихъди дявдиз гьязур шулайи. Саб вахтналан немцар гъюру. Дурариз чпиз ккилигурайиваликан хабар адайи.
Павели, душмандин яракьар дикъатлуди ахтармиш апIури, йишвну дурар чIур апIури гъахьну. Саб гьяфтайин арайиъ бали 10-тIан артухъ немцар йивну йихуру, кьюб машин тIуркIуру ва яракь пуч апIуру. Немцари, чпиина партизнарин дестейи гьюжум апIура кIури, гъалатIнан фик-рарикк ккахъну, десте абгури гъахьну. Павелин гъазма фашистарин лагерихьан швнуб-саб километрин манзилнаъ айи. Бедендин кьувватлували ва ярквран гьарсаб жилгъа аьгъювали бализ немцарихьан рягьятди гьергуз ва бицIи вахтнан арайиъ чан гъазмайиъ жин хьуз мумкинвал туври гъахьну.
Саб вазлилан совет эскрар хъуркьру ва имбу немцарра йивну йихуру. Павел, душман ву кIури, йисирвализ гъада-гъуру. Хъасин вари ахтармиш гъухган, бай азад апIуру ва хусуси метлеб айи диверсияйин гьяракатар гъахру дестейиз кьабул апIуру. Павел 1944-пи йисан хьадазкьан кьягьялвалиинди женгариъ штирак шули гъахьну. Амма саб женгнаъ, чан десте уьбхюри, думу игитси гъакIну.

Совет эскрариз уьмурлуг гьюрмат

Ватандин Аьхю дявдин тарихнакан вуйи гьядисйир лап гучI шлудар, къурхулудар, саб фициб вуш сюгьюр кайидар ву. Амма думу дюшюшар вари советарин эскрарин гъалибвалихьна вуйи рюгьлу кьастнан сабвали ацIна. Гъи, советарин эскрариз немцарихьан гучIури, женгариан гьергри гъахьну, кIуру ихтилатар ерхьуру. Дурарихъ ва бязи кучIлях тарихчйирихъ затра мухъугъанай. Ихь абйири, чпин жанар туври, аргъаж шулайи наслариз ватан гъюбхну.