Тарихчи Мягьямед Гьясановдин «Лезги-табасаран чIаларин дестейикан фикрар» лап аьшкьлуди гъурхунза. Гьелбетда, авторин метлеб табасаран халкь ва табасаран чIал за апIувал ву. Хъа мицдар макьлайир, вари дагъус-танлуйири урхруганси, «Дагправда» ясана «Новое дело» газатарик чап дапIну ккунду. Мициб макьала гъурху лезгйири, даргйири ва гь.ж. фу кIуруш, гьадмуган лигурхьа.
Йиз аьгъювалариан, табасаран чIалниинди урхуб-бикIуб яратмиш апIбаз кюмек гъапIур лезгижви Гь.Гьяжибегов ву. Ихь чIалниин лихуз хъюгъю Темирхан Шалбузовдин кьюрид хпарра лезги дишагьлийир вуйи; Бейдуллагь Ханмягьмадовдин дада ва хпир лезгийир вуйи. Гьелбетда, дурариз кьюридаризра ужуди лезги чIал аьгъяйи. Лезги ученикар айи Хиварин кьялан мектебдиъ урхурайиган, узура лезги чIал гъудубгъунза. Хъа гъи чаз лезги чIал аьгъдру Мягьямед Гьясановди бикIура: «Табасаран чIал гъюру наслариз уьбхювал ихь буржира вуйихь. Гьаму месэла гьял апIбаъ ихь чIал лезги чIалнаккан азад апIбансиб мяна а». Му гафарин фици гъавриъ ахъну ккунду? Йиз аьгъювалариинди, му кьюбиб чIалариз, урус чIалнаан дуфнайи гафар ктарди, 30%-кьан сабсдар гафар а. Месела, лезгйирин телевизориан улупурайи передачайиз «Вахтар ва инсанар» кIура. Ухьура гьамци кIурахьа. Му гафар лезги чIалнандар вуйин, дарш табасаран чIалнандар? Гьелбетда, кьюбиб чIалариндарра ву.
Мягьямед Гьясановди кIура: «…Дагъустандин кюгьне чIал дабгъуз хъюбгъну ва Дагъустандин халкьарин гьамусдин чIалар – авар, дарги, лак, лезги, табасаран ва жара чIалар – арайиз гъювал ккебгъну». Хъа Дагъустандиз сифте саб чIал ади гъабхьну пувал аьхю кучIал ву. Хъана гьамцдар кучIлар макьалайик гизаф ка. БикIура: «…кюгьне табасаран халкьдин чIалнакан лезги чIал дапIна». Суал: «Фила ва шли?»; «…хъа табасаранар кюгьне, хусуси ва чIатху 180 агъзур инсан айи халкь ву». Хъа фила ва гьапIуз дурар батмиш гъахьну? Мициб заваликк имбу миллетар гьаз ккахьундар?
Эгер «лезги чIаларин группайиз», Мягьямед Гьясановди кIурайиганси, «лезги-табасаран чIаларин группа» пуз хъюгъиш, белки, агъуларизра ккун шул «агъул-лезги-табасаран чIаларин группа» пуз, гьаз гъапиш му чIалариз гизаф багахьлувалар а. Му месэлайин зиин ихь адлу профессор, филолог Велибег Загьиров дилихна.
Гьелбетда, лезги ва табасаран чIалариз хайлин фаркь’валарра а. Месела, ухьухь гьисабарин къайда йицIбариинди ву, хъа лезгйирин – къаббариинди. Дурариз ухьузси сумчIур, хьуцIур, йирхьцIур… кIуру гафар адар: 30-риз – къанна йицIуб, 75-диз – шубубкъабна цIухьуб кIура.
Узу МГУ-йин профессорари дюзмиш дапIнайи «Ирандин тарих» хилиъ кIажна кьалам ади гъурхунза. Му китабдик лезгйирикантIан табасаранарикан гизаф дибикIна. Улихьдира гъапунза, хъана текрар апIураза – табасаран дишагьлийирин халачичивал гьапIруб ву? Му кеспи лап кьандиси табасаранарихъан лезгйири аьгъю гъапIну, хъа имбу дагъустанлуйириз гъира аьгъдар. Иранлуйир халачйир урхбаан аьхю устадар вуди гъахьну ва гъира ву. Му ляхни сифтейин табасаранар Дагъустандиз Персияйиан гъафивал тасдикь апIура. Табасаранар Персияйин саб бицIи миллет вуди хьубра мумкин ву.
Тарихчи Мягьямед Гьясановди, табасаран чIалназ 52 гьярф ади ккунду кIури, швнуб-сабан текрар апIура. Хъа гъи алфавитдиз 46 гьярф кьабул дапIна. Дугъан гафариинди, Шарафудин Дашдемировди кIурайи цIийи гьярфар: чч, дж, жв, шв, чв, ччв, чIв кьабул апIувал дюз ву. Хъа, йиз фикриан, гг, дж цIийи гьярфар дар. Урус чIалан группа кIуру гафнак «пп» цIийи гьярф вуйинхъа?
Ихь чIалназ алфавит дюзмиш апIруган, авар, дарги, лезги, лак чIалариз алфавитар а. Хъа гьаз дурар ишлетмиш гъапIундар? Думу чIалариз «гI» гьярф аки. Мициб гьярф ихь чIалназра лазим ву. Мициб гьярфнан ерина «г» бикIури, гизаф гафарин мяна дигиш апIурахьа. Месела, гаргар ва гIаргIар кIуру гафар жаради ерхьура ва жара гафар ву. Хъана «гI» дибикIну ккуни гафар гизафдар а: гIал, гIаж, ургIуб, ургIам ва гьацдар жарадар.
Ихь адлу филолог Бейдуллагь Ханмягьмадовди числительнйир 11-19 улихь «йи» хьади бикIувал къайд гъапIнийи. Кьанди аьгъю гъабхьунзуз, рутул чIалнииндира цIисаб, цIикьюб… бикIура. Лезгйирира, гьелбетда, гьамци бикIура, гьаз гъапиш дурари йицIубдиз цIуд кIура. Хъа ухьу давам апIурахьа йицIисаб, йицIикьюб… Йиз фикриан, ихь чIал ва чIалнан дикIбар сифккан гъапIиш, харжи даршул.
Мягьямед Гьясановди дюзди кIура: «ХХ аьсрин 30-пи йисари табасаран интеллигенцияйин сасдар вакилари, ихь халкьдин арайиъ азербайжан чIалниинди урхуб-бикIуб дерин дапIну, думу ихь литературайин чIалнан бинайиз гъадабгъувал тIалаб апIури гъахьну». Хъа мициб ляхин Дагъустандин вари чIалариз ккабалгбан планар ади гъахьну. Аьбдурягьман Данияловдин «Дагестан: время, судьбы» (1991) китабдик (130-пи маш) дибикIна: «1926-пи йисан Дагъустандин мялимарин сабпи техникумди (гъийин Буйнагъск) урус чIал тюрк чIалназ илтIибкIну». Му ляхниз аварари, даргйири къаршувал улупнушра, имбу миллетар разиди гъахьну. Азербайжандин кIулиъ гъахьи Багъировдин Дагъустан Азербайжандик кпикьбан планар ади гъахьну. Хъа му планариз 1942-1948-пи йисари Дагъустндин регьберди гъахьи азербайжанлу Аьзиз Аьлиев къаршу гъахьну. Мициб ляхниз вари дагъустанлуйир рази даршлуб дугъаз аьгъюди гъабхьну.
Лезги ва табасаран чIаларин чиб-чпиз багахьлувал хайлин гафарииндира тасдикь апIуз шулу: акв – экв, дада – диде, мишмиш – машмаш, ул – вил, мил – мел, ригъ – рагъ, риш – руш, саб – сад, сус – сос, йицIуб – цIуд, хил – гъил ва гьацдар жарадар. Урус чIалнаан дуфнайи гафар ктарди, лезги ва табасаран чIалариз агъзуртIан артухъ сабсдар гафар а. Эгер Мягьямед Гьясановдиз лизги чIал аьгъяйиш, думу ихь чIал лезги чIалнаккан азад апIуваликан улхидайи.
Гьюрматлу Мягьямед! Яв тIалаб бегьем апIури, йиз фикрар аьян апIураза. Гизафдариз уву «ав» даркIубра аьгъязуз. Хъа йиз, математикдин, логика дикъатлуб вуйиз.
