Ватандин Аьхю дявдиъ Кавказ бадали вуйи женгар варитIан давамлудар гъахьну. Дурар 442 суткайиъ кIули гъушну (1942-пи йисан 25-пи июлихъан 1943-пи йисан 9-пи октябризкьан). Гьаму 14 вазлин арайиъ багъри жилин гьарсаб чIукI гитлерин чапхунчйирихьан уьбхюри, миллионариинди ватандашари чпин жанар дивну.
Думу женгар ккергъу йигъан, 25-пи июлиъ, республикайин Глава Сергей Меликовра дагъустанлуйирихьна илтIикIну.
«80 йис мидиз улихьна, 1942-пи йисан 25-пи июлиъ Кавказ бадали вуйи женг ккебгъну. Му кьягьялвалин ва пашман гьядисйирин гьюрмат уьбхбан йигъ ву. Фукьан гизаф дибикIнашра, думу женгарикан вуйибси бикIуз тарихчйирра кьувватсуз ву, фицики дурариъ гизаф миллетарикан ибарат вуйи ихь халкьдин хасият, жилирвал ва дамагъ атIагна. Ихь жил бисуз кьаст апIруган, душмни саб гьякьикьат фикриз гъадабгъундар – Кавказ вари вахтари дирбаш ва кьувватлу инсанарин ватан вуйиб», – гъапну республикайин кIулиъ айири. Дугъу къайд гъапIганси, Ватандин тарихдиъ думу йигъарин гьюрмат уьбхювал ва дамагълувал, насларихьан насларихьна рубкьури, фунуб хаинкарвализра къаршувал улупбан шикиллу гьякалси гъубзди.
Гьаму йигъан Мягьячгъалайиъ «Дуствалин хуларин» конференц-залиъра му гьядисайиз бахш дапIнайи конференция кIули гъубшну.
Душваъ Урусатдин илмарин академияйин ДФИЦ-дин цIийи тарихдин отделин илмин гъуллугъчи Аминат Халиловайи гъапиганси, фашистариз лайикьлу къаршувал улупуз мумкинвал туву асас далиларикан саб – ихь уьлкейин халкьарин сабвал ва читинвалар аьх апIуз удукьрувал гъабхьну. Гьарсар ватандашди гъалибвал багахь апIуз вари кьувватар сарф апIури гъахьну. Хъа Дагъустандин атлу кьушмин эскадрондикан уьмурлугъдиз кьиса гъабхьну.
1942-пи йисан августдин вазлиъ Дагъустандин гьюкуматдин вакилар, фашистарихъди женг гъабхбан бадали, атлу кьушмин эскадрон яратмиш апIуз ихтияр тувуб ккун апIури, Уьру Армияйин КIулин командование-йихьна илтIикIну. Думуган ихь республикайиз гьапIнади гъабхьи 44-пи армияйин Дявдин советди дициб ихтияр тувру.
Атлу эскрарин эскадрон Дагъустандин вари халкьарин ужударстар вакиларикан яратмиш гъапIнийи. Дидин кIулиъ Ватандаш’валин дявдиъ машгьур гъахьи Къара Къараев дерккру.
1942-пи йисан 9-пи октябриъ Буйнакск шагьрин кIулин майдандиин атлу эскрар дявдиз гьаъбан митинг кIули гъубшнийи. Думуган ДАССР-ин Верховный Советдин Президиумдин председатель Адиль-Герей Тахтаровди эскадрондин командирихьна женгнан Уьру Пайдагъ тувру.
Му дестейин эскрари агьалйир яшамиш шулайи 90-рихьна гъулар ва шагьрар фашистарихьан марцц гъапIну, агъзурихьна агьалйир дурарин зулмариккан ккадаъну ва варжариинди немцарин эскрарна офицерар йисирвализ гъидисну. Дурари Кафари Кавказ азад апIбак лайикьлу пай кивну.
Советарин Союздин маршал Георгий Жуковдира бикIури гъахьну: «Гъагъи читинвалар аьх апIуб алабхъу му йигъари ва аьжализ машна-машди дийигънайи вахтнара Кафари Кавказдин халкьариз гучI ккапIуз гъабхьундар, дурар чпин кьувватариин умудсуз гъахьундар».
Дявдин улихьна СССР-ин вари нафтликан 95 % Кавказдиъ ккадабгъурайи. Гьаддиз Германияйин улихь-кIулихь хьайидари Кавказ чпин хилиз бисбаз асас фикир тувнади гъабхьну. 1942-пи йисан июндиъ Полтавайиъ гъабхьи совещаниейиъ Гитлери гьаддин гьякьнаан мялумра гъапIну: «Эгер Майкопдин ва Грозныйдин нафт ихь хилиз бисуз дархьиш, ухьу дяви дебккуз мажбур хьиди». Му кьаст кIулиз адабгъбан бадали, немцари ихь Ватандиинна 170 агъзур эскер, 1130 танк, 4,5 агъзур яракь ва минометар, 1 агъзурихьна самолетар диш гъапIну. Августдин вазлиъ Кавказдин кьялан аьтрафариин гъизгъин женгар кIули гъушну.
Кьадарсуз гизаф душмнариз къаршувал улупуз дагълу йишварин шараитариъ читинди алабхъурайи. Амма ихь кьушмари, фашистарин Кавказ бисбан план батIул дапIну, душман дагъитмиш гъапIну.
