Ватандин Аьхю дявдин машгьур Курскдин женгар 1943-пи йисан 5-пи июлилан башламиш духьну 23-пи августдиъ ккудукIуб гьисаб апIура. Сталинграддикк магълуб гъахьи немцари, таза кьувватариинди улихь гъягъюз кьаст ади, 900 агъзур эскер айи, цIийи танкарихъди ва жара техникайихъди тямин вуйи 50 дивизия гьязур гъапIну. Гитлериз, Курскдин деккуйин фронт гьадабтIну, кафари терефнаъ Москвайиина, кьибла терефнаъ Кавказдиина гъягъюз ккунди гъахьну, ва 5-пи июлиъ, бомбар ирчбалан ва артиллерияйиан йивбалан ккебгъну, немцарин аьхю кьувватар советарин кьушмариина алжагъну. Аммаки ихь эскрарин гьаммишан вуйи кьягьялвалилан гъайри, Ватандин Аьхю дявдиъ сабпи ражну вуди танкарин, самолетарин ва артиллерияйин кьадар немцаринтIан хайлин артухъ вуди гъабхьну. Му женгар ккергъну хьуд йигъандин арайиъ немцарин танкарин аьхюну пай гъутIуркIну, советарин кьушмари душмнар дерккну ва 12-пи июлихъанмина ихьдар дурариина гъягъюз хъюгъну.
Думу женгариъ Курский, Орловский, Белгородский, Харьковский областар азад гъапIну. Курский женгарин кьяляхъ немцарин кьушмариз ихьдаризтIан артухъ кьувват сарун гьичра гъабхьундар, Германияйихъанди дяви апIурайи Италия дявдигъян гъюдубчIвну, хъа США-йин президент Ф. Рузвельтди Европайиъ шлубкьан ухди кьюбпи фронт абццну ккуниваликан гъапну.
Гьелбет, ихь аьхю гьюкуматдин тарихи мяна айи гьядисйиригъ ихь бицIи халкьдин вакилар гъядарди сабанра гъабхьундаршул.
Гьаци Курскдин женгариъра табасаранар ади гъахьну. Белки, дурарикан шил имдарди гъудургдарра ашул.
Гъийин ихь макьала, думу женгариъ иштирак духьну, багъри ругариина хътакуб кьисмат гъабхьи ихь ватанагьли Гьяжимурадов (Гьяжибаев) Аьлибег Гьяжимурадовичдиз (1912 – 1989) бахш апIурахьа. Дугъкан вуйи ихтилат дугъан баярин ва худларин гафарилан бикIураза.
Аьлибег Гьяжимурадов Табасаран райондин Пилигъ гъулаъ бабкан гъахьну, ва дугъу думу вахтари тазади арццнайи мектебарикан саб вуйи Бургьанкентдин мектеб ккудубкIну. Комсомолин актив вуйи, зигьимлу ва илимдихъ юкIв хъайи бали Дербентдиъ мялимвалин курсариъ (гьамусдин педколледж) урхуб давам апIуру. Аммаки хабарсузди ккебгъу Ватандин Аьхю дявди жигьилин кьисмат чан ихтиярназ гъадабгъуру. Аьлибег ва дугъан кьюр гъардаш (Аьшурбег ва Маллашябан) сабси армияйиз гъахуру. Думуган дугъаз швушв духну, бай духьну имийи. Сифте Аьлибег дявдихьан сикин йишваъ – Дальний Востокдиъ шулу. Душваъ дугъу, учв сержант вуди, тазади армияйиз гъадагънайи эскрар дявдиз гьязур апIури гъахьну. Сталинграддин женгар гъягъюрайи вахтна Аьлибег Гьяжимурадов чпин хушниинди гъягъюрайидарин дестейиъди дина дявдиз гьаъру.
Дявдин кьяляхъ йисари ккебгъу хизандиъ бабкан гъахьи дугъан бай Гьяжимурад Аьлибеговичди адашдин гафарилан чан кIваиди гъубзнайиб гьамци ктибтура: «Дальний Востокдиан дявдиз гъахи эскрарин, сифте ражну чпиз хураг бегьемди гьивну, ушв гьибтган, дявдиъ гьарган гьамци бул тяминвал шулу кIури, хиял гъабхьну, ва гизафдари, хъйиргъу уьлин кьацIар дирчну гъитну. Хъа Аьлибег гагайи думу уьлин кьацIар вари вещмешокдиз уч гъапIну. Гашун йигъари чпиз ккилигуз гъитурдар. Гьадмуган гагайи, эскрариз му уьл туври, дурар гаш’ан адагъури гъахьну. Дурарин кIул’ина женгнан чюлиъ дийихну дахьнайи гьяйвнарин йикк адабтIну ипIру йигъарра гъафну…»
Гъюниз зиян дубхьну, Аьлибег Гьяжимурадов госпиталиъра дахъру ва, сагъ гъахьир, дявдиз хътакуру. 1943-пи йисан хьадну думу Курскдин деккуйиин дявйириъ иштирак шулу. Курскдин женгари мидхъантина вуйи вари дявдин кьисмат тяйин апIурайивалин гъавриъ ади, гьюжмар кьюбиб терефарианра гизаф гъизгъинвал ва зиллет айидар гъахьну. «Курскдин женгар гъахьи чюллериъ, гъулиан ичIи апIури, хутIлариъ дахьнайи пейинарси, гъийиху эскрар дахьну шуйи, кIуйи гагайи, – давам апIура Маллашябан Аьлибеговичди. – Ихьдариз дявдихьан мюгьлет ади, лигру вахтна, гъийихдарин кIанакк зийнар духьнайи чIивидар ккади шуйи, кIуй. Хъа думу йишвар немцарин хиликк ккайиган, чIивиди имбудар йисирвализ гъадагъуз, хуйир деетну, ахтармиш апIуйи, кIури ктибтуйи. Гизаф зулум айи, гюллйир мирккси ургъуйи, кIуй…»
Контузия дубхьну, гьаци дявдин чюлиъ амриан душнайи, амма кьувватлу жан хъайи эскер Гьяжимурадов рейиъ ккахъру ва лагериз хътауру. Думу лагерь Германияйин вая Францияйин жилиин алиб вуйиш, гьамус ктибтурайидариз кIваинди дар. Хъа абайин гафарилан кIваинди имбубдиинди, лагериз гъахиган, дурар, сифте гъяцIалди камерайиъ тIаъну, хлорин шид улубзну, дурарихьна алахьуз майтарилан илдитнайи палтар тувру.
Йисирвалиан гьергуз кьаст дибисну, Гьяжимурадовди гизаф чарйир зигуру. Аммаки дицдар эскрарихъ яманди ул хъибтри, шак гъабхьиш, дурариз аьхю зулум апIури шулу. Аьхирки чпин гъаравлиъ айи ва Урусатдиъ чан бай йисирвалиъ ахънайи сар немец эскрин хъугъвалиъ учIвну, думу чан дуст урус балихъди лагериан гьергру, ва дурари французарин Аьксивалин дестйирихъди аьлакьа абгуру. Яркврариъ гьитIикIури, аьксивалин женг зигурайидарихъди, гьелбет, дурариз думукьан рягьятди алабхъурдар, хъа лагериътIан гъулай шулу.
Америкайина Великобританияйи кьюбпи фронт абццган, саб кьадар вахтарилан дурарин кьушмарихъди Гьяжимурадов айи дестера сатIи шулу. Германияйиин гъалиб гъахьиган, мугъахъди хъайи ихь эскрарикан гьаруриз, Америкайиз, Турцияйиз вая СССР-из – наана гъягъюз ккундуш, гъядябгъюб теклиф апIуру. Гьяжимурадовди, гьелбет, чан багъри гъулаз хъадакну гъюб ктабгъуру. Думуган йисирвалиъ гъахьидарихьна янашмиш’вал жарабсиб вуйи. Гьаддиз хътакуз гучI кайидар жара гьюкуматариз гъушдарра гъахьну.
Дявдин вари пис машар гъяркъю эскер гъулаз 1946-47-пи йисаритIан хъуркьурдар. Фицики кьяляхъ гъюрур думу Запорожьейиъ ГЭС минйирихьан азад апIру саперарин дестейиъ лихуру. Душваъ дугъаз, яшамиш шлу йишвра тувну, гъуз кIури шулу, аммаки дагълу багъри гъулаз гъюз гьялакди вуйи.
Думу гъулаз гъюруган, Абумуслим Жяфаровдин машгьур «ДарчIиди кивур» эсерик кайи игитси, гъуландари Аьлибег ухдитIан фаракьат дапIнади шулу. ВуйиштIан, Курскдин женгар айи вахтна гъулаз думу гъакIну кIуру кагъаз дуфнади гъабхьну. Дугъан шив, хилариин али веледра кечмиш духьну, ялгъузди айир, му кIару кагъаз гъафиган, швуваз гъягъюру. Вахтар гьацдар читиндар вуди ва мицдар дюшюшар гизаф шули гъахьну.
Документар лазим духьну, Хюриккна сельсоветдиз гъушу вахтна, дявдиан гъафи эскриз, документариинди уву дукIнава ва учхьан уву чIиви апIуз шулдарчухьан, кIуру. Хайлин бизарваларин кьяляхъ дугъаз фамилия гьюдюхюб теклиф апIуру ва Гьяжибаев фамилияйихъ документар тувру.
Ляхин кайи ва савадлу инсан вуйи думу колхоздин учетчикди, бригадирди ва жара ляхнарихь дерккри гъахьну. Хъа немцарин йисирвалиъ гъахьир партияйин терефнаан ляхнарихь дерккуз ихтияр адар кIури, цIиб вахтналан ляхниан алдаурира шулу. ХутIлариъ тахил убзру вахт гъафиган, мугъахьна хъанара: «Аьлибег халу, убзуз ушну ккун», кIури, бригадирвализ дих апIури гъюри ва цIийикIултIан ляхниз гъадагъури гъахьну.
«Аба гизаф ужур инсан вуйи, – кIваин апIура дугъан худул Шамиль Маллашябановичди. – Думу гьаммишан, саб дарш саб ляхин апIури, ляхнихъ шуйи. Думу вахтнан инсанар дявди лигим дапIнайидар гъахьну. Гизаф инсанвал кайи, гизаф дюзи кас вуйи».
Аьлибег Гьяжибаевди, чаин алабхъуб вари аьх дапIну, жямяаьтдин фициб ляхнин вушра улихь духьну, вардин гьюрмат гъазанмиш гъапIну. Белоруссия азад апIруган гъахьи женгариъ 1944-пи йисан гъакIи чан гъардаш Аьшурбеган шубур йитимра дугъу, хизандиз гъадагъну, чан веледарси ликриин гъапIну. Дугъан худул Эльмира Маллашябановнайи аба гьамци кIваин апIура: «Авай гизаф гужли хасиятнан инсан вуйи. Зарха баб кечмиш хьубхъан, думу учухьна (чан аьхюну балин хулаз) яшамиш хьуз Чечендин Шелковской райондиз дуфну, сад йисан имийи. Душваъ вари гъуншйирихъди таниш’вал ккебгъну, думу вардин дуст гъахьнийи. Гьадму яшнаъди думу чечен чIал дубгъуз чалишмиш шуйи. Авай гъягъбахъан ич гъуншйири думу гьарган кIваин апIури шуйи. Авайикан гизаф мани фикрар гъузниз…»
Гьадму гъагъи женгариъ кьувватлу душмандихьан Ватан азад дапIну, зийнарин лишнар илмиди ва жандиъ рукьан кьатIарна гюллйир имиди, аммаки рюгь марцциди дюн’яйилан гъушу ихь абйирикан ихь юкIвариъ мани фикрар гьаргандиз гъузди, ва думу игитарин гъагъи кьисматариз гьаммишан исди икрам апIурахьа!
