Мягьмуд халуйин кIваин апIбар
Ич гъулажви, яшлу Мягьмуд халуйи ктибтнийзуз, чан урчIвуд-йицIуд йис яш вуйиган, адашдихъди жаднаккна гъушнийза, кIури. Жаднакк гьаммишан гъулан жилар шуйи, кIур.
Жаднакк, учв лихурайи йишван гъаншариъ айи цалик Мурадялдин чугур кебхну шуйи. Убччвурайи рукь цIин зиин уьру шули имиди, чаз азад вахт ккабхъубси, Мурадялди, цалкан чугур кадабгъну, жаднан гьацIкьялаз удучIвну, мяълийир апIуйи, ялхъванра хъипну дидихъ. Дугъу неинки шиърар дикIури гъахьну, хъа дурар мяъли саягъниинди урухурира гъахьну.
Саб ражари Мурадялди гьамци, уткан сесниинди мяъли апIурайи вахтна жаднаккна дуфнайи Афнаарин Аьбдукеримди, ликри гъудужвну, «гъурбан ишри узу увуз, Мурадяли!», кIури, хабар алдагъну, дугъаз мак гъапIнийи, кIур.
Хъа сацIиб вахтналан чаз, Мягьмудриз, «ма, халу, увуз жибдиз гаркIал» кIури, чаз азад вахт ккабхъубси, гакIвлин рижвра хъивну, ахалра йивну, саб бицIи гаркIалра гьязур гъапIнийи. Гьацир жумарт, ужуб юкIв айи, ачухъ хасиятнан, чалантина инсанар рази ктаъру кас вуйи, – гъапи Мягьмуд халуйи.
Мялум дару касдин ва вертIларин Агъаризайин кIваин апIбар
Хъа сарсан касди ихтилат гъапIунзуз. 1910-1911-пи йисари Жвул’арин гъяд тикмиш дапIну ккудубкIуради гъабхьну. Мил шлу йигъра тяйин дапIнади гъабхьну. Хъа жаднакк ккайи сар касди Мурадялдихьан гьерхру: «Хъа уву гъядун милаз гъягъюрва, Мурадяли?
– Хъа, бай, му фу кIуру гаф вуяв? Узу аьхю шиваз саб тIерюн уьлерра урж дупназа», – жаваб тувру Мурадялди.
Милаз думу чан чвйирин хпарра хъади гъушнийи, кIур.
ВертIларин Агъариза халу, 1967-пи йисан йиз хулар дивруган, шагурдди лихурайи, ва дугъу ктибтнийзуз, учв 9-10 йисарин яшнаъ айиган, Жвул’арин гъяд тикмиш дапIну, ккудубкIнийи, кIури. Хъа думу 1900-пи йисан бабкан гъахьи кас вуйи. Дугъу ктибтнийзуз, Жвул’арин гъядун ккудубкIру гъван гъипиган ва илибкиган, сабпи ражари гъядлан тина Мурадялдин чвйирин кьюр хпир алдаънийи кIур – гьаддинди дурарихьна ва Мурадялдихьна вуйи гьюрмат улупнийи жвул’арин жямяаьтди. Гьациб гьюрмат айи кас вуди гъахьну Мурадялира, дугъан хизанра.
Мурадялдин уьмриан саб дюшюш
– Мурадялдин уьмриан, дугъан эдеблувал, инсанвал, гьякьлувал улупурайи сабсан дюшюш ктибтидиза. Гьар йисан Гъяйтагъ райондин Шилле кIуру гъулаъ гьяйвнарин жаргъбар шули гъахьну. Гьар йисан гьяйвнар жаргъру гьадму йигъинжагъдиз Ханкарин Аслан, Халгъарин Мурадяли ва Харгъарин Ражаб гъягъюри гъахьну.
Йигъинжагъдиан кьяляхъ гъюрайи Ражабди юлчйириз кIуру:
– Учвура машквар гъапIунчва, хъа гьамус машквар бали апIиди, – ва чан гъюнарихъ хъипнайи юртнан канчIар за дапIну, гьяйвнин пирпйирик кибтIнайи, гьитIибкIну хурайи чарва улупуру. Думу Харгъарин Ражаб авазнан, тIафалвал кайи кас вуди гъахьну.
ГьитIибкIну хурайи чарва гъябкъиган, Мурадялди Ражабдиз, дугъаз нач ккапIуз ккунди, хайлин биябур апIру гафар гъапнийи, кIур. Гьацир дугъривал ккуни, гьякьлу кас вуди гъахьну думу.
Гьялимат халайин ихтилат
Гьялимат халайихьан гьадму чпин адаш Мурадяли шиърар дикIуз аьгъю кас вуди гъахьнуш гьерхнийза.
– Хъа ав, дугъ’ин али ккурттра, кьюбиб гъваларихъандира гъултгъар кайиб вуйи, – гъапи. – Ва саб гъултгъихъ дугъан мевлюдарин назмар кайи ккинишка шуйи, хъа тмуну гъултгъихъ чав гъидикIу назмарин ккинишка.
Гьаддиз узу фикир гъапIунза, мяълийир урхру, ужуб сес айи кас вуйиган, думу мевлюдар апIруганра кIакIнаъ шлу, мевлюдар урхру касра вуди гъахьну, кIури.
– Хъа гьадму чан назмар кайи ккинишка набши дугъан, Гьялимат хала, – суал гъапIза, – дидин кьисмат фициб гъабхьнийкIан?
– Думу узухь хьимийзухь, уьбхюри. Узу ХъюртIларин Нурмягьямеддиз хпирди гъухиган, думу ккинишкара гъубхнийза узухьди. Саб ражари ХъюртIилна жвюгъяр гъафнийи. Думуган ХъюртIларин гъулан мулкар, кевшенар кайи, чак гъулаъ гъахьи гьядисйир дидикIнайи тарихдинсиб аьхю китабра хьайзухь. Гьадрари, гьаму увухь гъулан китабра хьа, Мурадялдин назмарин ккинишкара хьа кIура, гьадрар ахъли учухьна лигуз ча, сарун, хъа закур гьиринган яв кьяляхъ тувдича, гъапиган, тувнийза дурарихьна. Хъа хъайиган гьирингандиз дурар амдар гъахьнийи, гьадму китабарра хьади гъушнийи чпихьди. Гьамци гъудургнийиз, хала, гъапнийзуз.
Ммм… кIваз гъафнийиз думуган, гьаму Садикьи гъюри гъахьнийи гъулариз, думу лезги вуйи, хъа Гьялимат халайи дурар жвюгъяр вуйи, гъапнийи. Фужар вуйкIан гьадму гелейи гъулариз дуфну, китабар агрудар? Дурар узхьан агуз шулкIан кIури, фикрар гъафнийиз, амма думу ляхин кIулиз адабгъуз гъабхьундайзухьан…
– Хъа Мурадялдин, табасаран альманахдик кайи кьюб шиърилан гъайри, «Табасарандин баракат» кIуру, Гурхъарин Аьбдуллаев Авайи табасаранарин аьлимарикан дибикIнайи китабдик Гурхъарин Юсуф Гьяждизна Халгъарин Наврузбег авайиз бахш дапIнайи ярхи шиирра ка. Гьамушваъ китабаригъ гъяйиз думу китабра. НабшдикIан учв? – кIури, ихтилатчийи думу абгуз хъюгъю, амма учу дугъкан ихтилат давам апIуб ккун гъапIнийча. (Мушваъ къайд апIуз ккундузуз, дугъриданра, Багьаудин Къурбановди гъапи китабдин 187-190-пи машариъ «Юсуф ХIяжи Курихи» кIуру 25 строфайикан ибарат вуйи азербайжан чIалниинди дибикIнайи назму тувна).
Мурадялди ктапIу убрушвин кьисмат
– Гьамус Мурадялдин аьхир фициб гъабхьнуш, ктибтидиза… Думу гьадмукьан иччи ляхин кайи уста вуди гъахьнуки, дугъу ктау халачи ултIубкъру убрушвар дишагьлийири аьхю авазниинди ишлетмиш апIури, уьрхюри гъахьну.
Ккун гъабхьнийзуз Мурадялдин алатар, диллигар, дугъу ктау шей’ар агуз, уч дапIну, музей тешкил апIуз… Дугъан уставалин алатар масу тувну вуди гъабхьнийи дявдиан гъафи Мурадялиев Сафарялдиз, яшлуйирикан узуз гъеебхьубдиинди. Хъа думу Cафарялдин бай Сиражутдиндихьан узу гьерхиган, валлагьи, гьацIар амдар, гъапи, мугъу-тугъу гъахури, хиларигъ гъимдариз дурар, ич хулариъра амдар, гъапи. Гьадгъан гаварзал, табушв, кьянццар, устайин алатар гьамци амдар гъахьну.
Хъа убрушв… Мурадялди ктапIу саб убрушвин шилнаъ ахънийза.
Гьергъярин Зердихь дугъан убрушв хьади гъабхьну кIури, ибарихъ хъабхьнийиз. Гьергъярин Зер, багъишламиш апIри дугъан наслари, лап авазнан дишагьли вуди гъахьну… Гьадму агуз, рякъюз Огнийиз гъушнийза – гьергъяр Огнийиз удучIвну гъушнийи… Дугъан халра дабгну, Зер халайихьди гафар апIури деънийза. Гьерхнийза дугъхьан, увухь Мурадялдин убрушв хьа кIури гъеебхьиган, гъафир вуза. Гьадму убрушв ккундузуз узухь уьбхюз, хьимийинкIа думу увухь, Зер хала?
– Хъа ваъ, жан бай, – гъапну, – ич гъул жилариз гъизигиган, удучIвну гъафидар вуча шагьриз. Гьадму хулар вари, малар-къарара кмиди, жилариъ учIвнийич, мутмура имиди… Сундхин кIанаъ ивну айиб вуйиз гьадму Мурадялдин убрушв, гьаму сундухра жилиз гъизигнийиз, – гъапи.
Гьаддиз убрушв абгуз гъабхьундарзухьан, – цIар ккадату му гьядисайикканра Багьаудин мялимди.
Гьялимат халайин ихтилат (давам)
– Хъасин геле… аьхирин вахтнакан. Ваъ, сабан уставаликан.
Гьялимат халайи пну шулийиз, (эгь, Мурадялдин шикилра зигуз ккундийзуз, амма хьундарзухьан думу ляхин апIуз, – гьяйифвал кади гъапнийи Багьаудин Къурбановди, ккебгънайи чан фикир кьатI апIури…) адашдихъ кIару бицIи сумплар хъайи, йишвну дахърури, сумплариз кIару басма йивайин, зиълан ягълухъ илипайин, дахъри шуйи. Гьаци утканвалар ккунир вуйи. Учвра уткан инсан вуйи, гъапи.
Палат алабхьиваликан дугъан…
– Гьаму везнийир хъайи валжагъ шулийи дугъахъ, – гъапи, – чекмйир шулийи, – гъапи, – гьаму везнийирихъинди зунжур хъайи сяаьт хъипну шуйи гъултугъдихъ… Учв аьхю жви вуди, учу, баяр-шубар хъайири, адашди гъулан имбу жвийирихъди ХярартIин тупмаргъ апIури шуйи. Хъа гьадму тупмаргъ апIруган, узуз, «я риш, ич палтарихь деуз гъач, учу тупмаргъ апIуз гъягъюрача», кIури, узу гъахури шуйи, адашдин палтарихь деъри шуйза, – ктибту Гьялимат халайи.
Хъа Гьялиматдин 10-11 йис яш вуйиган, дугъаз кIваин вуйиганси, гъуландар Мурадялдихьна чпин ляхнар хьади – шли екIв ктапIуз, шли гаркIал, шли дергес, шли мукьу апIуз – гъюри гъахьну.
– Жара гъуларианра инсанар гъюри шуйи адашдихьна. Гъюрудари, ярхи йигъандин ляхин каш, саб 400 граммдин вакъ’я ччимра хуйи, уьлерра. Хъа гьадму илжар хъауз узуз гъач кIуйи, му гъулариан тазади гъафидарихьан илжар хътудутIри хъауз шулдар, риш, уву ужуйи хъаурва, илжар хъауз гъач, кIуйи адашди, ва хъдудубтIди илжарикк эл ккапIри шуйза, – ктибтнийи Гьялимат халайи.
– Рукь уьру шулайи вахтна, чаз азад мюгьлет ккабхъубси, адашди камрарикк ккитIуз, юха апIуз йифрин чIилли рукьдиан кепкар адатIуйи. Гьадрар адатIруган, сартI чаз бисуз гъибтри шуйи, – гъапи, – хъа Мурадялди чав зиълан табшвар йивуйи, – гъапи.
Кьиматнан гьякьнаан…
– Сад йигъан Ккум’арин Аслан халу ккайи жаднакк, хябяхъдизкьан лихури, – гъапи. – Хъа мугъу, ляхин ккудубкIиган, ихь кьимат фукьан хьибди, бай Мурадяли? – кIури, гьерхнийи.
– Я бай, ихь арайиъ кьиматар шулин, саб фицибкIара кьимат апIидархьа, дупну, дапIну шейъ, тувнийи, – гъапи Гьялимат халайи.
Гьацир жумарт инсан вуди гъахьну Мурадяли.
Латакк гъабхьи гьядиса
Му шаирар, яратмиш апIру касар цIиб назук юкIвар айидар шулу. Кьагьаб Росойиан вуйи Мягьмудси. Гьаму Пушкинра гьацир назук юкIв айир хьундаринхъа?..
– Уччву дишагьлийирра уччвуди рякърур вуди гъахьнийич адаш, – аьхюнур шуру, Гьялимат халайи, ачухъди ктибтну шулийи узуз.
Саб ражари Мурадяли саб гъулаз чан дуст хпарихьна (гъулан ва дишагьлийирин ччвурар пидарза) булагъдиккна гъушиган, кьюб гвар дивну ади гъахьну булагъдикк, хъа гварарин эйсйир багарихь хьади гъабхьундар. Мурадяли дишла гъавриъ ахъну, гьаз дурар хьтарш. ЦIиб гьациб «кеспагьли» дишагьлийир вуди гъахьну дурар… Хъа мугъу, хъял гъафири, дурарин гварар саб саламат йишвахь жин апIуру ва учв хъадакну гъулаз гъюру. Хъа сакьюдар йигъарилан му хпари хабар дебккру, «гьадму Мурадяли ич гварар тувуз гъюри, учуз дурар дихъури адарчуз», кIури.
Хъа мугъан хпири Мурадялдиз кIуру:
– Я халагъжви, гьацдар ляхнар апIури мугъузан, мапIан гьацдар ляхнар.
Хъа Мурадялди:
– Йиз мурклиин лик иливуриин узу швякьдихъасина лик иливарза.
Хъа душну гварар тувру.
***
Гьаму ич гъулаъ ХярартIин йишв Мурадяликьарин ву, гьаккшвахь хьайи гьарар, хифар, гьадрарин ву, гьадгъан адашдин чвуччву, Мегьемери, кивдар ву. Душв’ин галин жяхрар кьюб алийи, нар жихрар, гил адру жихрар алийи, турфан тIягьри хьайи, абасбеги гьамусра хьими, вичар хьади гъахьну. Гьадму йимишарин гьацI, гъюри, гъуландарин хпари гъахури гъахьну, –ктибтнийи узуз Гьялимат халайи.
Аьхир хъми
https://zoritabasarana.ru/rubriki/gazeta/item/22510-khalg-arin-muradyali-shair-khyurchaban-usta-d
