Дербент райондин Чинар гъулаъ гизаф табасаран хизанар яшамиш шула. Дурарин бицIидариз гъулан кьялан мектебдиъ бабан чIалнан дарсар Мадина Мурадялиевайи кивра. Аргъаж шулайи наслиз аьгъювалар ва тербия тувбан рякъюъ му касди хайлин зегьмет дизигна ва гъира чан баракаллу ляхин давам апIура.
Мадина Аьбдулвагьабовна Мурадя-лиева 1980-пи йисан Дагъ. Огни шагьриъ Аьбдурягьмановарин хизандиъ бабкан гъахьну. 1997-пи йисан Дагъ. Огни шагьрин 1-пи нумрайин мектеб ккудубкIну, думу Дербент шагьриъ ерлешмиш дубхьнайи Урусатдин образованиейин академияйин университетдин филологияйин факультетдик урхуз кучIвру.
Университетдиъ урхури имиди Мадинайи Дербент райондин Чинар гъулан агьалийихъди чан кьисмат сатIи гъапIнийи. 2001-пи йислан мина дугъу Чинар гъулан 1-пи нумрайин мектебдиъ табасаран чIалнан дарсар кивра.
Гъубшу гьяфтайиъ ич хусуси мухбир Умгьанат Сулейманова Мадина Мурадялиевайихъди гюрюшмиш гъахьну ва дугъахъди ляхниъ алахьурайи читинваларикан, пишекарвалин цирклиъ гъазанмиш дапIнайи хъуркьуваларикан сюгьбат гъубхну. Думу исихъ чап апIурача.
– Мадина Аьбдулвагьабовна, уву лихурайи мектебдиъ урхурайи баяр-шубарин табасаран чIалнахьна вуйи янашмиш’вал фициб ву?
– Дербент райондин Чинар гъулан мектебдиъ табасаран чIалнан дарсар киври 21 йис вуйиз. Гьяйифвалиинди къайд апIуразаки, йислан-йисаз урхурайи баяр-шубарин чIалнахьна вуйи янашмиш’вал лап зяиф шула. Гъи вари хулаъ гизафси урус чIалниинди улхура. Чинариъ аьхюну пай агьалйир табасаранар вушра, кючйириъ ихь саспи яшлу касарра кмиди табасаран миллетдин бицIидарихъди урус чIалниинди улхури шулу. Аьхиримжи вахтна саб ляхни гьаму аьгьвалат сагъ апIуз кюмек туврачуз – табасаран гъулариан кючмиш духьну, Чинариъ цIийи хулар дивну, яшамиш хьуз гъюрайи хизанарин кьадар артухъ шула, дурарин баяр-шубари гьелелиг табасаран чIал апIури ими. Мектебдиъра думу бицIидар урхурайи классариъ бабан чIалнаан дарсар кивуз рягьятди шулчуз.
– Бабан чIалар киврайи мялимариз фицдар читинвалар алахьура?
– Учуз айи читинвалар китабарихъди тямин дарапIрайивалихъди аьлакьалудар ву. Баяр-шубарихь хьади шлудар кьюб вая шубуб китабтIан дар. Хъа дурарихьан узу дарс фици тIалаб апIуза? Учу мектебариъ урхурайи вахтна табасаран чIалнаан методикайин пособйир, падежарин, чIалнан гьярфарин къайда кайи таблицйир, жюрбежюр схемйир ва гьацдар жарадар айиб вуйи. Гьамусяаьт гьаму терефнаанра гизаф читинвал качуз. ЧIалнан грамматикайиз бахш вуйи дарс ккебгъру вахтна, лигуз, кIваин апIуз саб таблицакьан адруган, фици бицIидариз аьгъювалар тувруш, мюгьтал шулу. Аьхиримжи вахтна учу жвуван хилариинди бабан чIалнаан методикайин таблицйир дюзмиш апIуз хъюгънача. Багахь гъулариан вуйи мялимарихъди телефондиан зенгар апIури, сар-сариз кюмек туври ляхин апIурча.
– Урхурайидар бабан чIалниин аьшкьлу апIуз фицдар методикайинкъайдйир ишлетмиш апIури шулчва?
– Сабпи нубатнаъ бицIидариз бабан чIал улупрудар абйир-бабар духьну ккунду. Хулаъ фициб чIалниинди улхураш, гьадму чIалниинди мектебдиъра улхуру. Хъа урхурайидарин улихьишв бисурайидарра, гьелбетда, абйир-бабар ву. «Думу чарасуз лазим вуйи дарс дар, учву мектеб ккудубкIбан гьякьнаан аттес-тат гъадабгъбан бадали, жара дарсариз фикир тувну ккунду», – гьамци кIури, дурари баяр-шубарин бабан чIалнахьна вуйи маракьлувал дубгуз гъитра.
Кьюд йис гъабхьихъантина бицIир бицIидарин багъдиз гъягъюру. БицIирин яш кьюд йислан хьуд йис хьайизкьан гъапиб ухди аннамиш апIру вахт ву. Хъа думу арайиъ баяр-шубари бицIидарин багъдиъ урус чIалнииндитIан гафар апIурадар. Мициб аьгьвалатнаъ методикайин фициб къайда ишлетмиш гъапIишра, мектебдиъ урхурайириз бабан чIал улупуз шулдар. Гьаз гъапиш дурарин чIал дубгъбан шибритI сарун урус чIал апIури ккебгъну. Дупну ккунду, бабан чIалниин маракьлу духьнайи баяр-шубарра а. Мисалназ, райондин, шагьрин ва республикайин олимпиадйириъ гьаммишан узухь урхурайидар иштирак шулу – Наиля Шагьбанова, Эсмира Гьяжиагъаева, Амур Мягьямедов, Залина Кягьриманова ва хайлин жарадар. Ихь чIал уьбхюз узхьан шлу жафа зигураза. Хъа бицIидарин, дурарин абйир-бабарин гьавйириз гъилигу вахтна, 10-20 йислан ихь чIал дубгур кIури, фикир шулиз. Мициб аьгьвалат арайиз гъюбан асас тахсиркрар аьхюдар ву. Лазим вуйи йишвахь урус чIалра дапIну ккунду, амма сабпи нубатнаъ бицIириз улупну ккуниб багъри бабан чIал ву.
Мадина Мурадялиевайи гъапи гафарихъди узура рази вуза. Гъи ихь веледарин ва худларин бабан чIалнахьна вуйи гъайгъусузвалин тахсиркрар анжагъ ухьу, абйир-бабар, вухьа. Китабар адар, думу дарснаан ЕГЭ тувруб дар – гьаму гафар вари багьнйир ву. Йиз сюгьбатчийи гъапиганси, бицIири вари ляхнар аннамиш апIуз хъюгъру вахтна ухьу дугъаз дюз рякъ ккивну ккунду. Сифте бицIири дургъру гафар «дада» ва «адаш» ву. Хъа гъийин ихь жигьилари дурар «мама» ва «папа» гафарихъди марцциди эвез дапIна. Гьаддиз дурарин гележегра бабан чIал аьгъдарди, чав бабкан гъахьи гъулра кIваълан дубшну гъябгъюб мумкин ву.
