Газат урхурайи гьюрматлу юлдшар! БицIидарин багъариъ лихурайи тербиячйирин хилариин бабан чIалниинди материал лап кьитди вуйиб гьисабназ гъадабгъну, гъи газатдиъ бицIидариз вуйи эсерарин маш туврача. Гъит му шиърар ва кьаби бабан гьяятдин аьламдикан вуйи махъв ккергъбан классарин мялимаризра, бицIи яшнан веледар айи абйир-бабаризра бицIидариз ихь чIал улупбаъ ва тербия тувбаъ кюмек ишри!
Шюхъраз
Цциб-цциб-цциб!
Цциб-цциб-цциб!
Гьаз вува
гьамкьан бицIиб?
Ма, чIихир –
ипIин увуз,
Ухди-ухди
аьхю хьуз.
Мудур
Мудур ебгур: гунц — гунц!
БицIи кIарчар: хъунц – хъунц!
Гьарин кьаблик – хъурц – хъурц:
Ицци кажар – хурцI – хурцI!
Хюрчабан гату
– Гату хулаъ адар гьаз?
– Дубшнашул думу хюрчаз.
– Ваъ,- гъапну Самири. – Дар:
Ихь гатдиз тюфенг адар.
Ригъ ва жихрар
ГвачIнинган удубчIву ригъ
ГъюбчIвру ич жихрин гьаригъ,
Жихрар апIуру чIатху
Ва, ранг йивури, гъатху.
Байна жакьв
Гизаф ккунди а бализ
Чан уьл тувуз саб жакьвлиз.
Хъа жакьв гъаври шуладар,
Гьебгри, багахь гъубзрадар.
БицIир ахуз ккаъру мяъли
Пеъна шюхъяр ахура,
Жакьвна чиркквар ахура,
Гъюрна батйир ахура,
Швеъна бякьйир ахура,
ПсинчIна чIяртIар ахура,
ЦIигьна мудрар ахура,
Марччна чан ччил ахура,
Гатуна чирккв ахура –
Ахрудар шулу аьхю —
Вардин чиркквар ахура.
Илипну, дархьуз аьхъю,
Ахурухьа ухьура.
Аьлхъбан бай
«Гья-гья-гья! – гъялхъну уьрдег.-
Саб лигайчва Къафландиз:
Дугъу чан цIийи пенжег
Алабхьну а айтIланди!»
«Гья-гья-гья! – хъипну вари
Икриъ айи уьрдгари. –
А Къафланди алахьну
Чан калушар дацIаркну:
Арччулну ликрин калуш
Ал гагулну ликриин;
Гагулну ликрин калуш –
Ал арччулну ликриин».
«Гья-гья-гья, гья-гья гья-гья!» –
Уьрдгар ккебехъурадар.
Аммаки бализ, дурар
ГьапIуз аьлхъюраш, аьгъдар.
Жакьвар
Жакьвар мукь`ан удучIвну,
Варди хлинццар гъутIурччвну.
Арччул паплар гьачIарккну,
Сандин нивкIар алдаъну;
Гагул паплар гьачIарккну,
Сандин нивкIар алдаъну;
ИпIуз ужуб абгури,
Арччлахъинди гъилигну;
Хъана ипIруб абгури,
Гагвлахъинди гъилигну.
Удриз гъивну гъямгъямар,
Хъасин гъапIну чIивчIивар,
Гъаргъган чпин гъяцIли ликар
ТIирхну гъушну, дапIну пар-р-р-ррр.
Бабан машкквракк
Гъи, вуйиган чан машквар,
Бабу дапIну а цIикбар.
Машквар мубарак апIуз,
Дуфназа цIикбар итIуз.
ДипIну, гьадабгъган улхьан,
Баб шад хьуз, гьерхза дугъхьан:
«Эгер увуз ккундуш, баб,
Хъана чIукI ипIуза саб?»
Жиниб
Ич икрарна бистнариъ,
Хулан цалар, шюмгърарикк,
Наан фу жакьвлин мукь аш,
Гьардиъ швнуб мурта дахьнаш,
Ваяки аш швнуб гяцIлягъ,
Ва швнуб гату гъяш гъюлягъ,
Жакьвариз хълигурайдар,
АпIуз ккунди чпин мадар, –
Варибдикан аьгъязуз,
Аммаки пуз ккундарзуз.
Бабан аттур*
(махъв)
ГъахьнийштIан-гъахьундайштIан
Саб гъулаъ сар кьаби баб.
АйиштIан-адайиштIан
Дугъаз сар худул ва саб
ЦIару Даттна уьру Пеъ
Ва Бябуш Гату черпел**.
«Уь-уь! Уь-уь! Йигъ шула!
Ахсрар ккивна ихь аттриъ!» –
Гъудужвуз апIуй гьялак
Хизанар цIару Даттли.
ХътабтIурдай уьъйирин чIигъ,
Тап икриз гъяйизкьан ригъ.
Бабу ахсрарин мургли
ИчIикуй зав’ан хядар
Ва чан даттлизна пеълиз
Ккабхьуй хядарин удар,
Мацци кIегьсиб шид ккивуй,
Мяълийир-мукьмар йивуй:
«Жан йиз кIубан цIару датт –
Уччвудар уьъйирин чIвеъ!
Гъул’инкьана алдар зат
Йиз уьру меэрсиб пеъ!
Жан бабан худлин тамшир!
Жан бабан худлиз муртйир!»
Хъасин ригъна датт сабси
Дурсуй бабан арчлиин.
Ригъдин нурари кабхьси,
Ялав шуйи даттлиин.
Ва гьаддиз даттлин зиквар
Вуйи туврудар аквар.
Тамам апIуз чан гъуллугъ,
Ригъ завуз удубчIвбахъан,
«Уь-уь, уь-уь, муштулугъ! –
Дих шуйи аьхъин цалхъан.-
Уьру Пеъ, мурта абхъуз***,
Гъубшну мукь’ин алабхъуз!»
Саб вахтналан: «Къад-къади-и-и!-
Дихар апIуйи Пеъли, –
Я баб, мина гъач тяди-и-и! —
Гъабхъунза мурта худлиз!»
Даттли хъипуй: «Уь-уь, ба-а-аб!
Чикиди гъач, апIин за-а-арб!»
Баб хъуркьуйи элбеэл,
Ккуни пеъ апIуй хабаъ:
«Жан бабан уьру меэр!
Жан къукъу-бика бабан!
Эгер адайиш уву,
Узу худлиз фу тувуй?!»
Дубхьну мурта пичриин,
Бабу апIуйи мяъли:
«Ихь къукъу-бика пеълин
Къакъа-мурта йиз худлиз.
ИпIинава, жан бабан –
Аьхю шулва, жан бабан!»
Сад йигъан, ади теклиф,
Гъуларик гъягъюру баб.
Хъивру микI, убгъуру йиф.
ЧIили ккуртт алабхьну саб,
Худул йифуъ лицуру
Ва дишлади ктIерццуру
Хабар фтикан? Гатдикан.
Мурта ккун шулу дидиз.
Пеъ мукь’ин алабхъиган,
Жиниди дуфну аттриз,
Бябуш, ккебкIри, хътIибкIуру
Ва мурччвахъ гьитIибкIуру.
«Къад-къад, къад-къад, къад-
къади-и-и!
Гъабхъунза!» — кIуру Пеъли.
«Уь-уь! Уь-уь! Баб, тяди-и-и
Мина гъач! – кIуру Даттли.
Амма, алабхьну, Бябуш
Мурта хьади гьебгну гъубш.
Гъафи баб лигур мукьаз,
Тадабхъуру дугъхьан: «Вагь!»
Ляхин мици гъабхьнуш гьаз,
Пеъра, даттра шул русвагь:
Худлиз, иццури имбу,
Фу тувру гьамус бабу?!
Пеъ алабхъган хъайигъан,
Датт шулу гъаравлиин.
Ул хълибгури шюмгърихъан,
Бябуш жин шулу гъваин
Ва, гъабхьибси «къад-къад» сес,
Хъубкьру, хътабгъайиз нефес.
АпIури миди даттли,
Бабаз гъач кIури, дихар.
Мурта гьитIибкIну, милин
Бябуш гатди ккипру жвар.
Яна муртйир хътIарццуру.
Худул писди иццуру.
«Вайгьарай!» – ишуру баб.
«Къад-къад-къад!» – ибшуру Пеъ.
«АпIуруза чаз туба,
Агь, икIрацI, угъраш, черпел!
Лиг узу гьапIруш дидиз!»-
КкебкIру Датт чIуру гатдиз.
Адаршра Даттлиз тюфенг,
Хьадаршра дидихь ханжал,
Гъямгъми душман апIуй терг,
Паплари тувуй аьжал.
Паплар дай – вуйи гапрар,
Бацар дай – вуйи кьянцар.
Пеъ алабхъган хъайигъан,
Уьъйир апIурдар Даттли.
Бябуш, даршлубси фигъан,
Либгуру цаллан ягъли.
Датт либцур мушвахь-тушвахь:
Гату хьтай рябкъру йишвахь.
Бябуш вуйи аьмалдар.
Аьгъяйи дидиз наан,
Фици апIуруш мадар –
Либгурай думу хян’ан .
Пеъли гъабхъубси мурта,
Хъубкьру думу тапатап.
Жюрэтлу Датт элбеэл
Алабхьуру гатдиин.
ХътубтIури Бябушрин эл,
Гьял алапIуру дид’ин:
Йивуру гъямгъмар, хлинццар,
МучIмучIик кахьру бацар.
«Я баб, къад-къад, къад-къади-и-и! –
Дихар апIуру Пеъли. –
Мурта гъабхуз гъач тяди-и-и!
Гатдиз гъивну ихь Даттли!»
Гатана**** гъабхьи Бябуш
Ибшури-ибшури гъубш…
Бабу даттлизна пеълиз
Гизаф жанар апIуру,
Мурта гъабхуру худлиз —
Худли мурта ипIуру.
Гьамци, духьнайир начагъ,
Худул шулу саппа-сагъ.
Бабахьна гъунши гъулаз
Узура гъушза, дустар,
Бай ужу гъахьи йишваз,
Хьади саб чанта удар:
Артухъси ккабхьри пеълиз,
Муртйир ахьруси худлиз.
Кундуш – хъугъай, ккундарш – ваъ,
Хъа варди гьамци кIура:
Гьамус Пеъли чан мукьаъ
Шубуб мурта ахьура.
Гьаддиз бабу, шлуган хай,*****
Бябушризра тувра пай.
«Магь, гъайих бицIидариз»,-
Дупну тувнийзуз бабу
ГьуркIруганси вардариз
Муртйир, хъийигъну имбу.
АбцIну хьазухь саб чанта:
Гъачай ккунидар мурта!
*Аттур – гьяят, икир.
**Черпел – нач дару, тербиясуз.
***Мурта абхъуз – мурта хуз.
****Гатана хьуб – шли-вуш йивбалан харжи гьялназ гъюб.
*****Шлуган хай – мушвак: мумкинвал айиган.
