Дагъустандин гьарсаб миллет – республикайин кьимат адру девлет ва далу ву. Дурарин чIал, культура ва аьдатар такабурди дюрхну, мюгькам дапIну, гъюзимбу насларихьна рукьувал важиблу вуйибдин гъавриъ ади, 2016-пи йисан 21–пи октябрь дагъустан халкьарин культурайин ва чIаларин йигъси къайд апIувал тяйин гъапIну.

 

Аьсрариинди саб йишв’ин дуланмиш шулайи халкьар, чпин милли аьдатарин, культурайин, чIаларин жюрбежюрвали сатIи апIури, варидиз сабхилди аьхю кьувват айивалин гъавриъ хьуз гъитра. Му сабвал, чиб-чпихьна айи ихтибарвал гележегдиъра уьбхбан бадали, уьмуми милли машкврар къайд апIували аьхю роль уйнамиш апIура.

Дагъустан халкьарин бязи аьдатар, культура чиб-чпиз ухшарвал айидар вушра, дурарин чIал – гьарсаб халкь жа-жараб вуйиб улупурайи асас алат ву.

Гъийин ихь сюгьбатчи табасаран чIал уьбхбак ва артмиш апIбак чанра лайикьлу пай киврайи аьлим, филологияйин илмарин кандидат, ДГПУ-йин дагъустан чIаларин кафедрайин доцент, зегьметнан ветеран Аьшурали Аьдилов ву.

– Аьшуряли Гьяжибалаевич, гьамусяаьт табасаран чIал айи гьялнакан, дидин артмиш’валикан фу пуз шулу?

– Уьмуми вуди табасаран чIал гъадабгъиш, гъийин йигъан ихь милли чIал, дидин артмиш’вал фукьан вушра ужуб, заан дережайиз дуфна. Табасаран халкьдиз милли чIалниинди вуйи шубуб газат ва шубуб журнал а, табасаран чIалниинди телевидениейиан, радиойиан передачйир гъахура ва Табасаран драмайин театр гьяракатнаъ а. Гьацира бажаранлу шаирар, писателар, драматургар, дурарин ужудар эсерар ахьуз. Ихь чIалниин лихурайи аьлимар ва дурарин зегьмет баяр-шубарихьна рубкьурайи пишекар мялимарра ахьуз. Гьамрар вари – багъри чIал вари терефариан улихьна дубшнайивал субут апIурайи далилар ву. Гьелбетда, газатар-журналариъ, телевидение-радиойиъ, Табасаран драмтеатриъ литературайин къайдйириин биналамиш вуйи саб чIал дубхьну ккунду.

– Аьхиримжи вахтна милли чIаларин гьял, иллагьки бицIи халкьарин, йислан-йисаз читин шулайивал рябкъюрахьуз. Яв фикриан, Аьшурали Гьяжибалаевич, мициб аьгьвалат арайиз гъюрайивализ фицдар себебари тясир апIура?

– Дюз кIурава, ухьу зиихъ гъапи бязи хъуркьувалар гъазанмиш дапIнашра, гъийин йигъан бабан чIаларин, дурарин зиин ляхин апIурайидарин улихь гьял дапIну адру хайлин месэлйир ди-йигъна.

Мялимдин ляхнихъди аьлакьалу, гьял дапIну адру месэлйирикан улхуруш, ккергъбан классариз – кьюд йисандин, заан классариъ урхурайидариз – юкьуд йисандин, цIийи алаъну, чапдиан адагънайи учебникар духьну ккунду. Мидланра савайи, мялимар методикайин пособйирихъди, дидактикайин материаларихъди, классдин гъирагъдиъ ишлетмиш апIру алатарихъди, гъийин девриъ, гьелбетда, компьютерарихъди тямин дапIну ккунду. Советарин Союздин вахтариси, гьарсар мялимдин ляхниз, министерствойиан ва районариан ахтармишар духну, адру-дарубдин ва методикайин программйирихъди кюмек тувуб, мялимари, вузарин мялимарихъди, аьлимарихъди сигъ аьлакьа уьбхюри, чпин пишекарвалин тажруба за апIуб лазим ву.

– ДГПУ-йин дагъустан филологияйин факультетдиз урхуз гъюрайи студентарихъди фициб гьял вуш, улихьна йисарихь тевиш, дурарин кьадар артухъ вая цIиб шулаш, ктибтуб ккун апIураза.

– ДГПУ-йин дагъустан филологияйин факультетдиз урхуз гъюрайи табасаран баяр-шубарин кьадар гьелелиг харжиб дар. Хъа ухьу зиихъ ктуху ва хъана жара месэлйир, гьял дапIну, арайиан ададагъиш, саб йицIуд йисаз аьгьвалат пис хьуб мумкин ву. Студентаринра дарсарихьна вуйи маракьлувал йислан-йисаз зяиф шулайи-вал ачухъди рябкъюра. Улихьнаси, сар студент шуру кми-кмиди дарсар ккадаурайиган, дугъахъди тербияйин гаф-чIал апIувал алабхъунзуз: «Я жан риш, уву абйир-бабари урхуз гьаъна, хъа уву дарсариз гъюрадарва, урхуб ккудубкIиган, яв аьгъюваларин дережа фициб хьибди, фици ляхин апIуз ккава?» – кIури, гьерхунза.

– Мялим, йиз мялимвал дапIну гьаз ву, мялимдиз туврайидар кепкар ву, узу мушваъ документ бадали урхурайир вуза. Ляхнизра гъягъюз мажбур шулазу, гьаз гъапиш абйир-бабарихьан узу тямин апIуз удукьурадар, – кIури, дугъу жаваб тувнийи.

Мялимдин маважибдин гьякьнаан вуйи гафар инкар апIуз гъабхьундайзухьан, фицики дурар гьякьлудар вуйи. Ухьуз аьгъяхьуз, мялим – гьарсаб гьюкуматдин далура, даягъра ву. Фунуб уьлкейинра артмиш’вал, мюгькамвал, кьудратлувал иллагьки мялимдин ляхнилан ккебгърайиб ву: эгер мялимди аргъаж шулайи наслиз ужуб тербия ва аьгъювалар тутрувиш, я трактористдихьан ери ади хутIилра хъапIуз, я комбайн хъапIрайирихьан зяя дарапIди тахилра уч апIуз хьибдар, ясана вазлиина ракетара тIибхидар. Ужур мялим гъахьиш, заан ватанпервервал айи эскрарра, кьувватлу армияра, фунуб илимра улихьна гъабхру аьлимарра хьиди. Мялимдин ад ликрикк ккивиш, дугъан ляхнихьна вуйи маракьлувал за дарапIиш, я чIалра, я ватанра гъубзидар.

Къайд апIуб лазим вуки, Педуниверситетдиъ кечирмиш шулайи йисан гизаф ужудар дигиш’валар гъахьну ва шула. Аьхиримжи кьюд йисан, ДГПУ-йин ректор ихь ватанагьли Асваров Нариман Асварович гъахьиган, дугъан ликрихъди урхуз кучIврударин планра тамам гъабхьну. Цци анжагъ бюджетдин дару бинайиинди урхуз кучIвдарин кьадар 670 кас ву. Мициб кьадар студентар кьабул апIувал йиз мялимвалин тажрубайиъ зат гъабхьиб дар. Ректор мялимаринна студентарин гъайгъушнаъра а, саб вазлин маважибдин кьадарнаъди премияра тувунчуз, студентарин стипендияра артухъ дапIна, вари университетдиъ рас апIбан ляхнарра гьяракатниинди кIули гъягъюра. Эгер гьамциб аьгьвалат гъубзиш, гележегдиъ ДГПУ-йиз урхуз гъюрайидарин кьадар хъана артухъ шул кIури, умудлу вуза.

– Хъана милли чIаларихьна хътакури, гъийин гьякьикьат ужувла-хъинди дигиш дархьиш, яв фикриан бабан чIалари фицибсан яш хъапIуб мумкин ву?

– Аьдати преподавателарин, мялимарин хилиъ урхурайидариз тербия, аьгъювалар тувбалан гъайри, жараб фукIара адар. Милли чIаларин кьисмат гьял апIувал, икибаштIан, экономикайин шартIар хилиъ айи районарин улихь-кIулихь хьайидарикан, Дагъустандин Халкьдин Собраниейин депутатарикан, иллагьки образованиейин цирклин месэлйир гьял апIурайидарикан асиллу ву. Ав, хайлин тялукь серенжемар гъахури, бабан чIалар дюрхну ккуниваликан гизаф улхурахьа, амма думу гафар-улхбар, гьяйифки, гьелелиг анжагъ кагъзарик гъузра.
– Мяналу, дикъатлу жавабар тувбаз чухсагъул, Аьшурали Гьяжибалаевич.