Дугъан гъузнайи документариинди, думу 1918-пи йисан 13-пи октябриъ гьамусдин Табасаран райондин Гъярихъ гъулаъ бабкан гъахьну. Хъа якьинди думу цIиб кьанди гъахьир ву, кIурайи дугъаз бахш дапIнайи гюрюшариъ узуз дугъкан ктибтурайидари. Чан вахтарин дагълу районариъ туврайи 4 классдин образованиетIан гъадабгъуз гъабхьундаршра, зигьимлу, уьмур хъапIуз ва улихь гъягъюз аьшкь айи жигьили, учв армияйиз ухди гъахбан бадали, чан йисар артухъди улупну, ва 1937-пи йисан 15-пи октябриъ думу армияйиз гъурхну. 1940-пи йисан 8-пи августдизкьан дугъу стрелковый полкнаъ гъуллугъ апIури гъахьну. Дугъаз Финляндияйиъ гъахьи дявдин гьядисйириъра иштирак хьувал алабхъну.
Ватандин Аьхю дяви ккебгъган, сабпидарди женгназ гъурхдаригъ думура гъяйи. ДАССР-ин Табасарандин РВК-йин 272-пи стрелковый полкназ гъадагъну, Рашид Мевлюдович Рассолов военный билетдиъ 1941-пи йисан июндилан 1943-пи йисан сентябризкьан стрелковый отделениейин командир вуди дидикIна. Дидхъантина дугъан дявдин вахтарин биографияйикан ккебехъна. Фицики му военный билет 1964-пи йисан абцIнайиб ву. Хъа дявдин вахтари думу Рассолов ваъ, Расулов вуйи. Саб кьаза багьна дубхьну, дугъан фамилия гьюдюхну, ва думу 1957-пи йисан багъри юрдариз Рассолов фамилияйиккди хъадакну гъафну ва Огни шагьриъ чан хизандихъди 2001-пи йисазкьан яшамиш гъахьну.
Йиз ихтилат Расуловдин гьамусяаьт Дагъ. Огнийиъ яшамиш шулайи риш Райгьанат Рашидовнайин ва гизаф йисари Рашид Мевлюдовичди ляхин апIури гъахьи интернатдин директорди гъилиху Чимназ Залбеговнайин гафарилан ктибтураза. Райгьанат Рашидовнайи кIурайибдиинди, 1943-пи йислан дявдин аьхириз гъяйиз Расулов гизаф ражари медаларин ва орденарин сагьиб вуди гъахьну, амма дугъ’ин хабарсузди улубкьу саб дюшюшди варибдилан цIар алдатну.
Му ляхин Чехославакияйиъ гъабхьиб ву. Рашид Расуловдиз «Советарин Союздин Игит» кIуру ччвур тувуз документар Москвайиз хъадаънайи. Ва думу параддин вахтназ чаз му багьа награда тувбаз ккилигурайи. 9-пи майдиъ йишвну думу сарсана эскрихъди патрулиъ айи. Гъалиб хьувалиин разивалин бицIи шадлугъ дапIну, думу дявдин юлдшихъди ресторандиан удучIвнийи, ва гьадму вахна дурариз гъаншарди гъюрайи офицерар алахьуру. Сарну офицери Расуловдиз, алабхьнайи формайин кьюб седеф кахьну адар кIури, тюгьмет йивуру. Офицери Расуловдиз усал апIру гафар гъапнийи. Хъа Рашид Расуловди, тапанча адабгъну, гьадгъаз йивуру.
Рашид Расуловдиз гюлле йивувалин жаза гьадабтIуру. Дугъаз тувнайи жаза тамам апIру йигъси думу бабкан гъахьи 13-пи октябрь улупнайи. Амма дугъан «Советарин Союздин Игит» ччвур тувуз хъадаънайи документар гьадмукьан марццидар ва кьягьялвал гьадмукьан заануб вуди гъахьнуки, маршал Жуков дугъхъанди гаф пуз Сталиндихьна гъушну. Ва гюлле йивру йигъан, дугъаз тувнайи жаза гьюдюхну, думу лагериз гьаъру. Дугъаз фукьан йисар гьадатIнийиш, дугъкан ктибтурайидариз кIваинди имдар. Хъа учв Рашид Мевлюдовичра думу вахтарикан ктибтуз ккунир вуди гъахьундар, дугъаз думу гьядисйир кIваин апIуз гъагъиди вуйи. Хъа гъузнайи документариинди, думу 1945-пи йисан лагериз гьаъну ва 1956-пи йисан 16 августдиъ вахт ккимиди азад гъапIну. Ухди азад апIбан себеб – думу гизаф къайда хъайир, зегьметкеш ва жавабдар кас вуйивал гъабхьну.
Дугъан фамилия гьадму вахтари гьюдюхну. Лагериан удучIвур, думу сифте Варкутайиъ кIару гъван адабгъру мяднариъ лихуз хъюгъну. ЦIиб вахтналан думу Луганскдиан Воркутайиз чпин майларихьна дуфнайи Зинаида Негожева кIуру шурахъди таниш гъахьну. Зинара медсестра ва повар вуди дявйириъ гъахьир вуйи. 1957-пи йисан Рашид Мевлюдович чан хпир Зинаидара хъади Дагъ. Огнийиз гъафнийи. Дурариз шубур риш гъахьнийи. Аьхюну риш Гюлезер, мектебдин кьяляхъ Луганскдиз бабахьна урхуз гъушур, душваъ хал-хизан дубхьну, яшамиш шула. Кьялану риш Райгьанат Огни шагьриъ, Маяковскийдин ччвурнахъ хъайи кючейиъ, чпин аьхю хизандин мукь вуйи хулаъ яшамиш шула. Хъа Надиятдин хал-хизан Буйнакскдиъ а. Гьамус шубариз чпизра баяр-шубар, худлар а. Ва Рашид халуйин сарну худул бай яракьлу кьувватарин гъуллугъчиди лихура.
«Адашди, вари Европа ликри ккадапIунза, кIуйи, – ктибтурайи Райгьанат Рашидовнайи. – Амма дугъаз дявдикан, чаин улуркьу гьядисйирикан ктибтуз затра ккундайи. Ватандин Аьхю дявдин юбилеяриз ва машкврариз адашдиз медалар гъюйи. Дадайи дурар учухьна, бицIидарихьна, тамшир апIуз тувуйи. «Адашдин му медалар гьаз дивну уьрхюрадарва? Мурар тамшир апIуз гьаз туврава?»- гъапиган, дадайи: «Дурар, дугъаз тувну гъахьидарихь гъилигган, уюнжагъар ву», – кIуйи.
Адашди чаз гьивуб сабанкьан ккудубкIайиз ипIурдайи. Дугъу чан хурагнакан саб кьадар гъибтну, гашди имбур аш, лигуйи. Дугъаз гашарихьан гучI кади шуйи. «Саб шишал хюра ачвуз, саб шишал картфарра – гьаци вуйиган, гаш зигурадарчва», – учв рази апIури, кIуйи дугъу. Гизаф зегьметкеш вуйи. Учуз хал дивруган, дугъу думу вазна гьацIан арайиъ тикмиш дапIну ккудубкIну…»
«Рашид узу директор вуйи шубарин интернатдиъ гизаф йисари завхозди гъилихнийи, хъа Зина – кьасабар вуди. Ягъли жандин, хуш кIалбарин, гизаф къайда хъайи, зегьмет зигру инсан вуйи. Рашидди сар чан ляхин дапIну гъибтурдайи. Интернатдиъ урхурайи, чпин абйир-бабарихьан ярхлаъ айи шубарин ликариин алахьрудар дугъу чан веледариндарси рас апIуйи.
Учв гъязаргрур, улупрур дайи, амма гизаф гьунарлу кас вуйи. Думу иштирак гъахьи гьамциб гьядисайикан думу вахтари шагьриъ яшамиш шулайидариз варидариз аьгъяйи. Шюшдин заводдин пич чIур гъабхьнийи. ЦIа ктIутIубшвди, дидиъ учIвну, рас дапIну ккундийи. Хъа пичраъ учIвуз шлур дихъурадайи. Пичраъ учIвну, думу рас гъапIуриз пешкеш вуди хал тувру кIури, мялумат удубчIвнийи. Рашиддин хизандиз хал адайи. Дугъу, шубуб фуфайка алахьну, чаин зиълан шид улубзну, му аьхю пичраъ учIвну, думу дюз гъапIнийи. Ва дугъаз секцияйин хал тувру. Аммаки, му цIийи хулаз гъягъюруш, душваъ кьюр бицIир хъайи дишагьли яшамиш шули гъахьну. Ва Рашидди думу хал гьадгъаз гъибтну. Хъа дишагьлийира хъасин дугъаз кюмек гъапIну – думу ужуб ляхниз гъадагъну», – къайд гъапIнийи Чимназ Залбеговнайи.
«Абайи гъийибкку штун гъуйи гъира либхури имийич», – гъапнийи Рашид абайин худул шуру ич гюрюшдиъ. Ав, Рашид Расуловди гъапIу гьунарарин натижа, гьелбетда, ихь вари аьхю Ватандин, дюн’яйин яшайишдин гъуллугънаъ либхури имишул, амма, дявдин гъалибвалик пай киври, дугъу, инсанариз арццу булагъарси, гьунарлуди гъапIу ляхнар, хъял кубчIву вахтна дугъкан ктабхъу саб гъалатIну илиркну ва дярякъруси гъапIну. Эгер гьаци гъабхьундайиш, Игитвалин Хяд гъадабгъу табасаранарин тарих жара саягъ ва жара вахтарилан ккебгъдийи.
Шиклиъ: Рашид Расулов 60-пи йисарин аьхирариъ.
