Мялум вуйиси, 1932-пи йисан удубчIвуз хъюбгъю ихь халкьдин багъри газатдин цци 90 йис тамам гъабхьну. Гьаму султ йигъан, яна 2022-пи йисан 3-пи декабриъ, гъи ухьуз варидиз таниш вуйи «Табасарандин нурар» газатди чан юбилей къайд апIиди. Му шадлугънан серенжемдиз жюрбежюр цирклариъ ляхин апIурайи ихь халкьдин адлу вакилариз, жямяаьтлугъ касариз, журналистариз, артистариз ва аьдати агьалйиризра теклиф дапIна. Думу серенжемдин улихь, аьхиримжи йисари газатдиз регьбервал туври, думу улихьна гъабхуз чалишмиш шули, газатдин артмиш’валик аьхю пай киврайи газатдин кIулин редактор Гюлягьмад Маллялиев сюгьбат гъубхунза.

 

 

– Ихь багъри газат халкьдин гъуллугънаъ ади, магьа 90 йис тамам дубхьна. Му вахтнан арайиъ, дид’ин зегьмет зигури гъахьи инсанарси, деврарра кмиди швнуб-саб ражари гьюдюхну. Амма газатдин гьяракат яваш гъабхьундар, зат дедребккди, думу ми-мидарди саб аьсриъкьан чапдиан удубчIвура. Му, гьелбетда, аьхю хъуркьувал ву, ва дидиз вари деврариъ тIалаблувал айивал ачухъди рябкъюра. Гюлягьмад Нурялиевич, газатдиз мициб кьувват фти вая шли тувра?

– ЮкIв хъади, ккунивалин гьиссариинди ккебгъу ляхниз, иллагьки думу мянфяаьтлуб вуш, дидкан имбудариз хайир аш, хусуси кьувватра, инсанарихьан ва аьламдихьан кюмекра шулу. 1932-пи йисан Темирхан Шалбузовдин ва дугъаз му ляхниъ кюмек туву касарин кIваз гъафи ният – табасаран чIалниинди газат адабгъувал – шидси марцциб гъабхьну, думу мучIу уьмриъ савадсузвали дачIаркIнайи, аьхю дюн’яйиъ шулайи гьядисйирикан хабар адру халкьдин хилиъ ишигълаван чирагъ ивувализ барабар гъабхьну. Ва гьадмуган ихь газатдиъ дидин биначйири иву марццивалин гьевес, багъри халкь бадали дурари кабхьу цIюмгълин манишин гъира чIивиди ими. Газатдин тарихдиъ хайлин читинвалар гъахьнушра, дурарихьан рапрапар апIури убгурайи му цIюмгъял ктIубшвуз удукьундар. Умудлу вуза, табасаран халкьдин арайиъ ватандихъан, халкьдихъан юкIв убгурайи инсанар имиди, газатдин редакцияйиъ халкьдиз вафалу касар лихури имиди, дурари му гьевес ктIубшвузра гъитидар. Натижа йивури, жикъиди пуз ккундузуз – газатдиз кьувват гьаму узу зиихъ къайд гъапIу марцци ниятну ва думу гъира кIулиз адабгъурайи инсанари тувра.

– Гьамусдиз газатдин 9027 нумра ихь ватанагьлийирин хизанариз дурукьна. Аьхиримжи вахтна газатдин машариъ лап улихьна йисарин нумрийириан зат дигиш дарапIди туврайи макьалйири газат урхрудар хиялариинди думу девриз кьяляхъ гъахура. Яв фикриинди, гьаму вахтнан арайиъ, газатдин тематикайиъси, дидин артмиш’валиъра фицдар дигиш’валар духьна?

– Газатди, дугъридан, лап ярхи ва аьхю рякъ ккадапIна. Эгер чапдиан удучIву сабпи нумрйир гъийиндарихьди тевиш, дурарин фаркьвал аьхюб ву. Думугандин нумрйириъ макьалйир лап жикъидар, табасаран гъулариъ кIули гъягъюрайи гьядисйирикан саб-кьюб цIарниинди хабар туврайидар вуйи. Асас тема – колхозар гъурмиш апIувал, социалист уьмрин ужувларикан, компартияйин хъуркьуваларикан ва гъуларин мяишатариъ гъягъюрайи фасларин ляхнарикан ктибтувал вуйи. Хъа думугандин газатдиз ва думу урхрудариз кьюб ужуб лишан хас вуйи, гъи, гьяйифки, дурар, деврин гьял-агьвалат себеб вуди, марцциди дургра. Саб гъапиб, газат урхрудари юкIв хъади, жанлуди газатдиз бикIури гъахьну – чпи шагьидар шулайи, цIийи уьмур дивуз манигъ’вал апIурайи жюрбежюр къайдасузваларикан, ерли гьякимарин жинжал ляхнарикан ва гь.ж., ва макьалайин аьхириъ чпи къайд дапIнайи нукьсанваларин улихьишв гьадабтIуб тIалабра апIури гъахьну. Кьюб гъапиб, думуган чап дапIнайи гафназ аьхю кьувватра айи – «Уьру Табасаран», хъасин «Колхоздин уьмур» газатарин машариъ «Ич газетдиинди» рубрикайи-ккди журналистари чпи улихь нумрйириъ туву макьалйириъ улупнайи далилар субут хьуваликан ва тахсиркрарин гьякьнаан лазим вуйи уьлчмйир кьабул апIуваликан хабар туврайи макьалйир кми-кмиди рякъюз шулу. Хъа гъи, журналист варж ражари гьякь вушра, «аьхиримжи гьякь» адабгъурайир, гизафси, тахсиркрихьан чан хилиз гьякь дурубкьнайи судья ву.

Газатдин артмиш’валикан улухуруш, му вахтнан арайиъ газатдин рябкъювал ва машарин кьадарра дигиш гъабхьну. 1938-пи йисазкьан газат ихь аьдати альбомдин кIажун кIалбиъди, 4 маш ади, латин гьярфарин бинайиинди гьяфтайиъ саб ражари чап апIуйи, хъасин саб жикъи вахтнаъ А3 кIалбиъди – кьюб маш ади, вахтналан – цIийикIултIан 4 маш ади, хъа 1970-1980-пи йисари гьяфтайиъ шубуб ражари удубчIвури гъабхьну. 1995-пи йисхъан, газатдиз республикайин статус тувиган, думу гьамусяаьт айи кIалибнаъди чапдиан удубчIвуз хъюбгъну – А3, 8 маш ва гьяфтайиъ саб ражари.

Гьелбетки, тема жигьатнаанра газат лап жюрбежюруб дубхьна – журналистари чпин макьалйириъ спортдин, культурайин, экономикайин, политикайин, яшайишдин, гъулан мяишатдин, промышленностдин, туризмдин ва уьмриъ учIврайи цIийи циркларин месэлйир гъитIирккура. Аьхю фикир республикайин гъирагъдиъ хъуркьувалар гъадагъури, ватандин ад за апIурайи ватанагьлийирикан бикIбаз туврача; «Годекан» ччвурнаккди урус чIалниинди туврайи машариъ ихь аьлимарин табасаран тарихдиз, культурайиз, чIалназ, этнографияйиз бахш дапIнайи макьалйир чап апIурача.

– Гюлягьмад Нурялиевич, уву газатдин кIулиъ дийигъну, магьа йирхьудпи йис гъябгъюра. Гъи «Табасарандин нурар» газатдин хабрар тувбан политика фициб ву? Уьлкейин, республикайин, табасаран халкьдин уьмриъ гъягъюрайи гьядисйир, дигиш’валар газатдин машариъ атIагбаъ журналистарихьна фицдар-вуш хусуси тIалабар ва, газатдин машариъ тувуз даршлу, къадагъа дапIнайи темйир айин?

– Газатдин хабрар тувбан политика гьамциб ву: ахтармиш дарапIу мялуматариз, инсанар асккан ва алчагъ апIру макьалйириз рякъ тутрувувал. Гъи багъри халкьдикан ва ихь ватанагьлийирикан, гьадму гьисабнаан, ихь районарин кIулиъ айидариканра учу чIуруб бикIуз гьялак шуладарча, фицики, авторин ччвур ккидривди, жвуван маш гьитIибкIну, вуйибра-дарубра бикIрудар, чиркин макьалйирихъан тувру пулихъ инсанар асккан апIрудар гьамусяаьт социалин сетариъ кьадарсуз гизаф духьна. Газатдин яш – 90 йис – агъсакълин яш ву, хъа му яшнаъ ади кучIлар апIуб, инсанар чиб-чпигъ гъяуб, урхурайидарин терефнаан бицIи вахтназ газатдихьна маракьлувал артухъ апIуз кIури, лазим дару, гъал хъайи мялуматар халкьдин арайиз адагъуб, йиз фикриан, ухшарсуз ляхин ву. Газатди халкь сатIи дапIну ккунду, гъярхьнайидариз мясляаьтнахьна дих дапIну ккунду.

Гьаддихъди сабси, редакцияйиз флану чиновникдилан аьрза хьади, ясана чпин месэла гьял апIуз кюмек ккунди илтIикIрудариз учу, гафнииндиси, редакцияйиз айи мумкинваларииндира кюмек тувуз чалишмиш шулача. Гизафси, гъалмагъал арайиз хру материал чап апIайиз, дидиъ улупнайи месэла гьял апIуз шлу касарихьна илтIикIури шулча. Хъа эгер, чак тахсирра кади, думу кIул’ инра гъададабгъру гьякимар алахьуруш, гьелбетки, макьала чап апIурча ва къанундиъ улупнайи саягъниинди думу гьял апIбан бадали, жафйирра зигури шулча. Хъа думу дережайихъна ляхин асуллагь гъюри шулдар.

Къадагъа дапIнайи темйирикан улхуруш, дицдар темйир адар. Газат – халкьдин фикрар, хиялар арайиз адагъру гимдик гьисаб ву. Гьарсар газат урхурайи касдихьан флану темайиан чан фикир ачмиш апIуз шулу – учу дициб мумкинвал туврача ва гьаци дубхьнура ккунду. Мисалназ, инженервалин пише гъадабгънайи ихь ватанагьлийиз бабан чIалнан гьякьнаан чан фикрар арайиз адагъуз ккунду, гьаз гъапиш чIалнан кьисматнахъан дугъан юкIв убгура. Гьаз узу дугъаз му ляхниъ манигъ’вал апIуру, чIалниин лихурайи аьлимдиз дугъан фикрар кьабул шулдар кIури? Ясана билогияйин дарсар киврайи мялимдиз жвуван гъулан тарихдикан газатдиъ бикIуз гьаз ихтияр адар? Эгер «Табасарандин нурар» чап апIбан илмин дакьат вуййиш, жара башкъа. Думу халкьдин газат ву, гъит бикIри, хъа газат урхурайири, саб темайиан вуйи жюрбежюр фикрарихъди, фаркьвал айи лигбарихъди таниш гъахьиган, чаз лазим вуйиб гъядябгъиди, чав гъубхубдиз лайикьлу кьимат дивди. Пуз ккундузузки, «Табасарандин нурар» газат урхурайидар ужуб билиг гъадабгънайидар, яркьу аьгъювалар айидар ву.

Гьамдихъди сабси, къайд дарапIдира гъибтуз шулдарзухьан: табасаранарин яшайишдиз, уьмрин лигбариз, аьсрарин камаллу аьдатариз хас дару ва дюн’ яйиъ гъи, гьяйифки, яркьуди тарагъурайи эдебсуз ляхнарикан хабар тувру макьалйир газатдиъ саб вахтнара тувидарча.

– Интернет ихь уьмриъ убчIвну, дидин мумкинвалар яркьуди ишлетмиш апIуз хъюгъхъанмина, электронный жюрейин хабрарин дакьатариан фуну жюрейинра мялумат рягьятди гъадабгъуз шулайи вахтна, печатдин хабрарин дакьатариз, чпин тIалаблувал усбат апIури, хъана мянфяаьтлуди ляхин апIуб алабхъура. Гьаддиз гъийин йигъан багъри чIалариинди удучIвурайи изданйирин улихь подпискайин месэла учIруди дийибгъна. Думу гьял апIуз фицдар чарйир агурачва?

– Подписка йизра, редакцияйин гьарсар журналистдинра кIван зиян дубхьнайич. Гъи неинки газатар ва китабар, хъа сацIиб кIулин маълиз ляхин апIуз гъитру мялуматар урхуз ккунидар лап чIикъри духьна. Гъи учуз му терефнаъ кюмек туврайидар йицIбар йисариинди газатдиз вафалувал улупурайи касар, гьацира районарин мектебарин мялимар, духтрар ва бюджетдин идарйирин вакилар ву. Меценатарира гьар йисан – чпихьан шлубси, ихь районарин кIулиъ айидарира бязидари кюмек апIуру. Электронный подпискара айич, амма дидин кьадар лап бицIиб ву. Газат убхуз гьевес гъибтбан бадали, макьалйирин ерира за дапIну, газат урхурайидарин тIалабарра гьисабназ гъадагъну ккунду. Гьаддиз табасаран чIал ва литература киврайи мялимариз кюмек вуди кми-кмиди жюрбежюр темйириан литературайин машар туврача, кьюб-шубуб вазлик саб ражари «БицIидарин мурччв» маш адабгъурача. Газатдикан яркьуди мялуматар тувбан бадали, социальный сетарра ишлетмиш апIурача.

– Аьхириъ юбилейин шадлугънан серенжемдикан… Думу кIули гъабхбан бадали, гьелбетда, пулин дакьатарра лазим ву. Газатдин 90 йисандин юбилей къайд апIуз кюмекнан хил гьачIабкку ватанагьлийирикан фу пуз шулвухьан?

– Юбилей тешкил апIуз гизафдари кюмек гъапIунчуз. Ччвурар дисидарза, фицики му дурарин марцци кIваан дапIнайи гьяракат ву, аваза бадали гъапIуб дар. Гъит газатдин юбилейиз харж гъапIу дурарин гьарсаб манатдиина гележегдиъ йицIуб манат аьлавади гъазанж гъюри. Бязи ихь ватанагьлийирихьна, юбилейихъди аьлакьалу вуди, сабпи ражари илтIикIунза, яна гъийин йигъаз дурар затра танишди дайзуз, Аллагьди сагъ’вал туври чпиз, гизаф ярхи дарапIди, кюмек тувну. Саспи ватанагьлийир, учкан фу лазим ву, фтин кюмек апIуча кIури, чпи учухьна илтIикIнийи. Гафнииндира, насигьятнииндира, жвуван ляхнииндира кюмек тувдарра а. Йиз фикриан, гьаци дубхьнура ккунду – багъри халкьдихъди дидин уьмрин дердлу йигъанра, шадвалин вахтнара юлчи вуди гъабхьи, дидин уьмриъ аьхю роль уйнамиш гъапIу газатдиз игьтияж айи вахтна кюмек тувуб баркаллу ляхин ву.

Гьарсаб ляхниъси, мушваъ бицIи кьутIкьлишнарра адарди гъахьундар. Юбилейин улихь гизаф гафар апIрудари, жвуван багъри газатдиз ухьу кюмек тутрувиш, жарадари тутрувур кIурудари, хъа, вахт улубкьган, гаф-чIал гъибисдари, «Рябгъру хюндикк никк даршул» кIуру абйирин мисалин дугъривал сабсан ражари усбат гъапIну.

Хъа уьмур гьациб ву, уьмриъ фу-вушра алабхъуру, диди ужубра, харжибра сифккан апIуру. Умуд кивдихьа, ухьухьна варидихьна, гьадму гьисабнаан бабан чIалниинди удубчIвурайи «Табасарандин нурар» газатдихьнара, ихь табасаран халкьдихьнара гележегдиъра уьмрин кьисмат мяргьяматлуб шул кIури.

– Маракьлу сюгьбатназ аьхю чухсагъул. Аьхириъ ихь халкьдин терефнаан багъри газат наслариз уьбхбак ва артмиш апIбак пай киву гьарсар касдиз аферин ва аьхю чухсагъул пуз ккундузуз. Гъит «Табасарандин нурари» гележегдиъра аьсрариз чан рякъ давам апIри!