Табасарандин тарихдихъди ухьу ихь академик, машгьур аьлим Мягьямед Гьясановдин китабариан тина таниш шулахьа. Думуси бинайиан мина ихь тарих ахтармиш апIбиин гъилиху кас гьелелиг адар. Дугъу саки чан вари уьмур табасаран халкьдин тарих ахтармиш апIбан ляхниз бахш гъапIну. Улихьна йигъари Мягьямед Ражабович ич теклифниинди багъри «Табасарандин нурар» газатдиз хялижвди гъафну. Учу думу табасаран халкьдин тарихдикан сюгьбат дарапIди деетундайча.
– Мягьямед Ражабович, аьхиримжи вахтна тарихдихьна вуйи маракьлувал артухъ дубхьна. Увуз ихь милли газатдин редакцияйин коллективдин, кIул’-инди ихь газат урхурайидарин терефнаан чухсагъул пуз ккундучуз. Уву ихь газатдин саки гьарсаб нумрайиз табасаран халкьдин жюрбежюр тарихи гьядисйирикан, ихь дагълу гъуларин тарихдикан макьал-йир хътаурава. Мягьямед Ражабович, тарихдихъди аьлакьалу пише фици ктабгъуб вуяв?
– Узу гьаму пише ктабгъувал гизафси абайикан асилу гъабхьну. Йиз аба Хюрикк гъулан мектебдин директорди, хъасин ич гъулан колхоздин партияйин тешкилатдин секретарди лихурайи. Узу дугъхьан улихьди Хюрикк гъулан жямяаьтдин жара халкьарихъди фицдар аьлакьйир ади гъахьнуш ва гьацира табасарандиъ гъахьи гьядисйирикан гьерхри гъахьнийза. Дугъу лап маракьлу ихтилатар апIури шуйи. Узуз йиз аба тарих ахтармиш апIбаъ аьхю кюмекчи гъахьунзуз.
– Табасарандин тарих ахтармиш апIбак уву лап лайикьлу пай кивунва. Яв фикриан, ихь халкьдин тарихдин фунуб девир варитIан цIибди ахтармиш дапIна?
– Гьякьлуди гъапиш, табасаран арайиз гъафихъан мина ахтармиш дарапIди гизаф месэлйир ами. Табасарандиз, кюгьне гъвандин деврилан ккебгъну, гъийизкьан гизаф девлетлу тарих а. Хайлин археологариз табасарандин жилариин, Рубас нирин дерейиъ гизаф кюгьне ядиграр гъидихъну. Ихь тарих лап кюгьне девриан ккебгърайивализ лигну, думу бегьемди ахтармишра дапIнадар. Гьаддиз гъи ухьуз жигьил тарихчйир лазим ву. Асас вуди XIX ва XX аьсрарин тарих ахтармиш дарапIди гъубзра. XIX аьсрин тарихдин Шамилин вахтнакан узу саб китаб гъибикIнийза. Думу бикIбан асас метлеб – Расул Гьямзатовдин, Табасарандиан наиб Гьяжимурадди имам Шамилиз кIару кIвантI ккайи дишагьли гъахну, кIуру гафар батIул апIувал вуйиз. Тарихдиъ думу гъабхьи ляхин дар.
1930-пи йисари ихь хайлин ватандашар жазаламиш апIбарикк ккахьну. Дурарикан цIибтIан мялуматар адархьуз. Думура ихь халкьдин тарихдин сарира ахтармиш дарапIу саб пай ву.
Ихь халкьдиз адлу инсанарра гизаф а. Мисалназ, ЧIир’арин Аллагьверди Акимов. Думу Деникиндин армия дагъитмиш апIруган, Дербентдиъ ерлешмиш дубхьнайи фронтдин главнокомандующий вуди гъахьнийи. Хъа дугъан гъардаш Беглер колхозар тешкил апIбаз, коллективизацияйиз къаршуди удучIвну. Гьаддиз дурар Киргизияйиз алдаъну.
Немцарихъди вуйи дявдиъ гъийиху ихь ватандашариканра, дявдин иштиракчйириканра, далу терефнаъ лихури гъахьидариканра ухьу тарихдиз гъузру китабар гьязур дапIну ккунду. Мидланра гъайри, гьар гъулан топонимика ахтармиш апIбиин, ихь диалектарин гафарин словариин дилихну ккунду.
– Мягьямед Ражабович, Ирандиъ табасаранар яшамиш шулайи гизаф гъулар а, кIуру хабрар гьякьлудар вуйин?
– Гьаму месэлайин гьякьнаан саб вахтна ихь шаир МутIалиб Митаровди, Ирандиъ 3 миллион табасаранар яшамиш шула кIури, гьадмуган Дагъустандин кIулиъ айи Мягьямедяли Мягьямедовдиз кагъаз гъибикIну. Думу кагъаз себеб вуди, Мягьямед-Салигь Гусаевди ихь халкьдин интеллигенция уч гъапIнийи ва варидарихъ хъпехънийи. Узу думуган, Ирандиъ табасаранарин гъулар адар кIури, гъапнийза. Йиз гафар Гусаевдира тасдикь гъапIнийи. Дугъу, Москвайиъ айи Ирандин посольствойиз зенг дапIну, му месэла гьякьлуб вуш, улихь ккимиди гьерхну. Душв’ан туву жавабниинди, аьрабарин вахтна (IX-XII-пи аьсрариъ) думу вилаятдиз «Табаристан» кIури гъахьну. Табаристандин ва Табасарандин чиб-чпихъди саб жюрейинра аьлакьа адар. Душваъ табасаранар адар. Гьадму вилаятдихъди аьлакьалу вуди Каспий гьюлизра гьадму саб вахтна «Табаристан гьюл» кIури гъахьну.
– Ихь гъуларин фунуб тарих варитIан маракьлуб ву?
– Гьар гъулан тарих. ИкибаштIан, гизаф кюгьне ядиграр айи йишварин тарих ахтармиш апIуз гьиидира, маракьлудира шулу.
– Табасарандиъ ккадахьу гъулар гизаф айин?
– Ав, фукьан вушра гъулар ккадахьну. Ихь ватанагьлийир Надир шагьдихъди вуйи дявдиъ гизаф гъийихну. Дагъустан бисуз гъюруган, сабпи нубатнаъди табасаранариин алархьуйи. Аьрабарира табасарандин жигьил баяр ва шубар чпиз йисирарди гъахури гъахьну.
– Ихь жигьиларихьна илтIикIну, тарих ахтармиш апIбан гьякьнаан ва аргъаж шулайи наслиз яв терефнаан ужудар теклифар ва насигьятар тувуз ккундийвуз?
– Ихь гьарсаб гъулаъ машгьур касар а. Гьадрарин уьмур ахтармиш апIувал, ядиграрикан бикIувал, дурар уьрхювал, тарих ахтармиш апIувалик гьарсар касди чахьан шлу пай кивувал ккун апIураза. Гьарсари чан тухмикан гъибикIиш, тарих арайиз гъюру. Жвуван халкьдикан жара миллетаризра мялум апIбан бадали, зегьмет дизигну ккунду. Ихь халкьдин тарихи игитарин гьюрмат уьбхюри, гьар йисан дарш, кьюд-шубуд йисак вушра, аьхю серенжемар тешкил апIурайиш, лапра ужуди хьибдийи.
– Чухсагъул, Мягьямед Ражабович, ихь халкьдин тарих ахтармиш апIури, уву баркаллу зегьмет гьизигунва, гъит, халкь бадали лихуз увуз гьамусдихъан тинара хъуркьувалар ва жандин сагъ’вал ишри.
Еще по теме:
