Аьлим ва мялим Къ. К. Къурбановдин 90 йисаз
Ихь миллетдин уьмриъ аьхю шил гъибту аьлим ва мялим Къази Керимович Къурбанов бабкан духьну цци 90 йис тамам шулайивалин тема «Табасарандин нурар» газатдин улихьнаси чапдиан удубчIву нумрайиъ дугъан студент ва «Литературайин Табасаран» журналин редактор Сефижат Кьасумовайин макьалайиъ ачмиш дапIна. Ихь чIалнакан вуйи монографйир, мектебариз ва вузариз вуйи китабар ва аьхю кьадар илимлу жара ляхнар арайиз адагъу аьлимдин ва урхурайидарин наслар тербияламиш гъапIу мялимдин юбилейдиз бахш вуди, Табасаранарин милли культурайин автономия яркьу серенжем гъабхбанди ву.
Документариъ дибикIнайибдиинди, Къ. К. Къурбанов 1933-пи йисан 24-пи декабриъ Жвулли гъулаъ бабкан гъахьну, ва дугъу Хиварин кьялан мектеб ккудубкIну. Дагъустандин мялимвалин институтдиъ ва йисарилан Кафари-Осетияйин К. Хетагуровдин ччвурнахъ хъайи мялимвалин институтдиъ дурхну, дугъу кьюб заан образование гъадагъну. Дугъан уьмрин ва зегьметнан тажруба гизаф девлетлуб ва жюрбежюрвал айиб гъабхьну: шубуд йисан армияйиъ гъуллугъ апIувал, Табасаран райондин ВЛКСМ-дин секретарвал, Гум’арин бицIидарин хулан директорвал, Кюргъярин мектебдиъ мялимвал ва завучдин ляхин, Жвул’арин кьялан мектебдин директорвал, мярифатнан министерствойин китабар адагъбан ляхнин кабинетдин заведующийдин гъуллугъ, ДАССР-ин мярифатнан министерствойиъ мектебаринна интернатарин отделин инспекторвал, Аь. Тахо-Годийин ччвурнахъ хъайи Дагъустандин илми ахтармиш апIбарин педагогикайин институтдин илмин кIулин ишчийин ляхин, Дагъустандин гьюкуматдин университетдин дагъустан чIаларин кафедрайин доцентдин ляхин (хъасин, докторвалин диссертация дюбхну, профессор хьувал), Урусатдин илмарин академияйин Дагъустандин илмарин центриъ Гь. ЦIадасайин ччвурнахъ хъайи чIалнан, литературайин ва искусствойин институтдиъ аьлимвал, ДГУ-йин ва ДНЦ-йин кандидатвалин ва докторвалин диссертацйир уьрхру советарин члендин ляхин ва жара гъуллугъар. Гъал гъуллугъариин алдар. Къази Керимович чан аьгъювалар, гъир’ят, фагьум ва культура жигьатнаан кьадар адрубкьан девлетлу кас вуйи. Инсанарин арайиъ дугъаз «табасаранарин образованиейин министр» кIури шуйи. Думу фуну министр вая президент шулушра лайикь вуйир ва удукьрур вуйи, анжагъ учв гъуллугъариз мяна тувру кас дайи.
Бабан чIал, халкьдин образование ва мили къанажагъ бадали вуйи баркаллу зегьметнак дугъу кивнайи пайназ гъилигиш, Къази Керимовичсдар инсанар текрарвал адрудар вуйиб герчек шулу. Фукьан протокол саягъ, гъирагъдиан дугъкан бикIуз чалишмиш шулашра, узхьан узу дугъан студент вуди гъахьи вахтарин дугъан нумуна-йиин гьяйранвал ва дугъу ич, студентарин, юкIвариъ иву гьюрмат улдрупди гъузуз шуладар. Къази Керимович вари студентариз багъри кас вуйи. Думу жавабдарвал студентдиин илипрур ваъ, чаина гъадабгърур ва, ужур вуди вая харжир вуди, гъалибчи вуди вая зяиф ясана гъалатI гьялнаъ ади, инсан чан вуйирси кьабул апIрур, тягьна дириври, тахсир ктрипри, инсандихъан юкIв убгрур вуйи. Гьаддиз думу пашман апIуз гьяйифвалиан студентар ужуди урхуз чалишмиш шуйи.
ЙицIуд йис улихьна, 2013-пи йисан, Къази Керимовичдин 80 йис тамам хьпаз бахш вуди, Дагъустандин китабарин чапханайиъ китабра удубчIвну ва Мягьячгъалайиъ Р. Гьямзатовдин ччвурнахъ хъайи библиотекайиъ серенжемра кIули гъубшну. Думу китабдик Къази Керимовичдикан йицIиюкьур аьлимдин очеркар ва дугъан студент вуди гъахьи касарин йицIийирхьуд кIваин апIбар ка. Чан очеркдиъ дугъкан ихь аьлим Мягьямад-Расул Расуловди гьамци ктибтура: «Дугъан машнаан вари рябкъюйи: шадди вуйиган, дугъан улариан нурар рагъури шуйи, хъа пашман шлу аьгьвалат алабхънайиган, дугъан маш чIубхурдайи, хъа гьациб гьялназ гъю-йики, дюн’яйин вари хажалатар гьаму машнаъ атIагнайиси шуйи». Ав, дугъу дюн’яйин вари инсанарин хажалатар ва аьзабар пай апIуйи, дугъаз Аллагьди вари инсанар чаз багъри вуйи касар хьуз кьувват тувнайи, иллагьки ихь халкьдин вакилар! Ихь миллетдин инсанар вари Къази Керимовичдин хизандиан вуйиб йиз сабанра шак гъабхьундариз.
Жвулли гъулан мистан гъванарик аьраб чIалниинди гьамци дибикIна кIура: «Аьжалин гъаб аьхюб ву: дид’ан варди ипIиди». Ав, ухди-кьанди. Аммаки думу гъабрахъна инсан хъуркьувал гьаммишан хабарсузуб ву. 2009-пи йисан хабарсузди Къази Керимович уьмриан гъягъруган, дугъан илмин ахтармишарин ирснан саб пай жюрбежюр журналариъ ва хил’инди дидикIнайи кIажариъ дарабгъну имийи. Дугъан гьам урус чIалниинди, гьам ихь чIалниинди вуйи ирс ихь халкьдин савкьат вуйивал ва думу гъайгъусузди гъибтуз хай даршлувал субут апIури, дугъан чап апIуз хъуркьну адру ва, лап улихьна адагънайидар вуди, инсанарин хиларигъ гъимдру илимлу китабар чапдиан адагъуз, серенжемдиъра, макьалйириъра йицIуд йис улихьна планар гъивнийхьа. Аммаки планар гьаци планарди ими. Анжагъ дугъан ирснахъ чпин ччвурар диврудар арайиз удучIвну.
Гъи жямяаьтлугъ тешкилат вуйи Табасаранарин милли культурайин автономияйи ихь аьхю аьлим Къази Керимович Къурбановдин илмин ирс уч ва чап апIбан месэла дивра. Думу сар ва кьюр касдихьан удукьру ляхин дар – му месэла гьял апIуз кюмек лазим ву.
