Гъийин читин девриъ бабан чIал уьбхбак, думу артмиш апIбак мектебариъ баяр-шубариз бабан чIалнаан дарсар киврайи мялимарин аьхю пай ка. Табасаран райондин Куркакк гъулан кьялан мектебдиъ бабан чIалнан дарсар киврайи мялим Мирзафер Агъакеримовра дицисдар мялимарин жергейиан ву.
Мирзафер Керимовди 1995-пи йисан Дагъустандин гьюкуматдин университетдин дагъустан чIаларин факультет уьру дипломдиинди ккудубкIну. Мялимди лихури, дугъан 28 йис ву.
– Мирзафер Жамалович, гьамусяаьт вари дюн’яйиъ бицIи халкьарин чIалар дургурайивалин месэла лап учIруди дийибгъна. Яв, гизаф йисари бабан чIалар киврайи пишекрин фикриинди, му аьгьвалат ужувлахъинди илтIибкIуз кюмек тувру саб рякъ айкIан?
– Гьар йисан ихь республикайиъ 21-пи февралиъ Бабан чIалнан йигъ къайд апIуру. Думу гьаци аьдат бадали, сабсан нубатнан машквар ибшри кIури, дапIнайиб дар. Дидин метлеб – бабан чIалариз артухъ фикир тувувал ву. Хъа себебнакан кIуруш, чIалнан илмарин аьлимарин гьисабариинди, статистикайин мялуматариинди, йислан-йисаз бицIи халкьарин чIалар дургура. Хъа чIал гъудубгиш, халкьра дубгру. Дурар гьарган сигъ аьлакьайиъ ади артмиш шула.
Табасаран халкьра дагъустандин аьхю дару халкьарикан саб ву. Эгер ухьу жвуван багъри чIал уьбхбан бадали жафа дизригиш, чIал марцциди дубгуз мумкин ву.
– Хъа жигьил насли бабан чIал кIваълан гьадрархбан, дурарин бикIбан ва урхбан чIал артмиш апIбан бадали, дарсарин вахтна фициб ляхин гъабхурава?
– Урхурайидариз асас вуди литературайин чIалниинди, орфографияйин ва орфоэпияйин къайдйир уьрхюри, урхуз ва бикIуз читинди шулу. Думу ляхин дубгъбан бадали, мялимдин гюзчиваликкди баяр-шубари табасаран чIалниинди диалогар, монологар дюзмиш апIуру, сочиненйир, яратмишвалин, гафарин диктантар дикIуру.
Классдин гъирагъдиъ вуйи серенжемарра мянфяаьтлудар шулич. Ихь халкьдин аьдатар, меденият, тарих кIваълан гьадрархбан бадали, гьар йисан «Чешмйир» («Истоки») серенжем тешкил апIурача. Ужуди, дикъатниинди кIули гъуху конкурсари урхурайидарин чIал артмиш, девлетлу хьпаз хайирлу тясир апIуру. Гьамци юкIв хъади гъапIу ляхнин натижара ужуб шулу. Магьа йиз хиликк 11-пи классдиъ урхурайи Фаина Велиева цци февралин вазлиъ кIули гъубшу дагъустандин авторарин эсерар бабан чIалариинди урхбаан вуйи конкурсдиъ райондин этапдиъ 1-пи йишваз, хъа республикайин конкурсдиъ 2-пи йишваз лайикь гъахьну.
– Гъи мектебариъ бабан чIалнан дарсар киврайи мялимариз алахьурайи читинвалар фицдар ву?
– Хъуркьуваларихъди сабси ляхниъ читинваларра гизаф алахьуру. Бабан чIалниинди вуйи китабар гьуркIну адар, асас вуди 10-11 пи классариз вуйи «Дагъустан литература», 5-8-пи классариз вуйи «Табасаран литература» китабар лап кьитди ву. Хъа китаб хьтарди аьгъювалар гъадагъуз шлуб дар. Дарс кивуз лазим вуйи рякъбан алатарихъди аьлакьалу аьгьвалатра гьациб ву. Дурар вари чпи, мялимари, гьязур дапIну ккунду. Мектебариъ бабан чIалнаан ва литературайиан программйир адарди хайлин йисар ву.
Дидланра гъайри, ихь республикайин правительствойин, гьюкуматдин терефнаанра бабан чIаларихьна вуйи фикир лап зяиф дубхьна. Гафар гизаф апIура, хъа ляхин гьелелиг гъабхурадар. Магьа ццийин урхбан йисанра гьам ккергъбан, гьам заан классариъ бабан чIалнаан вуйи дарсар кам гъапIну. Хъа мялимариз табшурмиш апIурайи серенжемарин кьадар артухъ шула. Эгер ккергъбан классариъкьан бабан чIал дубгъуз гъидритиш, хъасин заан классариъ баяр-шубариз чIал улупуз гъагъиди алабхъиди. Гьамус ккергъбан классариз бицIидар ихь чIал аьгъдарди гъюра. Абйир-бабарира кмиди бабан чIал лазим дарубсиб гьисаб дапIна. Урус чIал аьгъяйич кIури, бабари, фурс кади, дамагъ апIури, чпин веледар мектебдиз хъади гъюру… Хъа бабан чIал аьгъдарш, думу кас фуну милетдин вакилси гьисаб апIуз шулу?
Сифтена-сифте багъри чIал дудубгъну ккунду. Урус ва жара харижи чIалар бицIири хъасин вушра дургъиди. Абйир-бабари чпин веледариз сабпи нубатнаъ бабан чIал аьгъювалиинди дамагъ дапIну ккунду, жвуван миллетдин чIал гьар вахтна зади дебккну ккунду.
– Уву апIурайи ляхниз ва гъубху сюгьбатназ чухсагъул, Мирзафер Жамалович!
