Аьхиримжи йисари ихь республикайиъ бицIи халкьарин бабан чIалар дургуз мумкин вуйивалихъди аьлакьалу месэлйир кми-кмиди за апIура, аммаки дурар гьял апIбаъ рякъюрайи дигиш’валар шуладар.
Зиихъ къайд дапIнайи месэлйирин гьякьнаан улихьна йигъари Мягьячгъала шагьрин 37-пи нумрайин гимназияйиъ табасаран чIалнан дарсар киврайи мялим Багьарат Аьлибеговайихъди (шиклиъ) сюгьбат гъапIунза.
Багьарат Аьлибегова Табасаран райондин Ругуж гъулаъ бабкан гъахьир ву. Хянгъярин мектеб ккудубкIбалан кьяляхъ, дугъу Мягьячгъалайиъ ДГПУ-йин филологияйин факультетдин бабан чIаларин отделениейиъ заан образование гъадабгъну. Думу ккудубкIбалан кьяляхъ, гьадму университетдин китабханайиъ ляхин апIуз ва гьаддихъди сабси, дагъустандин филологияйин факультетдин чIаларин кафедрайиъ ляхин апIури, ккергъру классарин факультетдиъ урхурайидариз табасаран чIал кивуз хъюгъру. Думу 2002-пи йислан 2017-пи йисазкьан университетдиъ гъилихну, хъасин Мягьячгъалайин 37-пи нумрайин гимназияйиз табасаран чIалнан дарсар кивру мялимди лихуз гъушну.
Ич сюгьбатнаан мялум гъабхьиганси, Багьарат Аьлибегова университетдиан удучIвну гимназияйиз лихуз гъювалин себеб – душваъ табасаран чIал кивру мялим адрувал вуди гъабхьну. Багьарат учв, гьаз гимназияйиъ табасаран чIал кивру мялим адарш гьерхри, директорихьна гъушну. Думуган директорира, Багьаратдин балихъди саб классдиъ урхурайи бицIидарин абйир-бабарира дугъкан гимназияйиъ табасаран чIал кивру мялимди лихуб ккун гъапIну.
«Гъи мектебариъ бабан чIал кивбан бадали, педагогвалин ужуб образование айи ва чIалнахьна ужуди янашмиш шулайи мялимар ади ккунду. Мисал вуди гъадабгъиш, гъуларин мектебариъна шагьрарин мектебариъ бабан чIал дубгъурайи бицIидарин лап аьхю фаркь’вал а. Фицики ихь чIалнан грамматика лап гъагъиб ву, гьаддиз учу асас фикир чIал аьгъдру баяр-шубари читин дарди бабан чIалниинди гафар апIуз дубгъувализ туврача. Бабан чIалнан дарсназ гъюрайи саспи баяр-шубарихьан мялимди гъапи гаф текрар апIузкьан шулдар. Хулаъ абйир-бабар зат багъри чIалниинди улхури адрувал гьаддиинди ашкар шула.
Дарс ккебгъиган, асас фикир кьюжли гьярфар улупбаз ва гьацира дурар ушвниин адаъбан саягъназ, гьадму гьярф кайи гафар дюзди урхбаз тувраза. Гьарсаб дарснаъ саб гьярф ахтармиш апIурача. Думу гьярф кайи гафар доскайик дикIури, таржума апIури, бицIидар гъавриъ шлуганси дарс кивраза.
Мидланра гъайри, мисал вуди гъадабгъиш, бицIи классариъ бабан чIалнан дарсназ гъюрайи баяр-шубариз ихь халкьдин аьдатарикан, культурайикан ктибтури шулза. Дидихьна лап маракьлуди янашмиш шули, баяр-шубари нубатнан дарснаъра халкьдин культурайикан ктибтуб ккун апIури шулу. Му дарс гизаф ккуни бицIидарра а. Йиз хиликк урхурайи сар бицIири, узухьна дуфну, нубатнан дарс хьайиз ккилигури шулза ва, хулаз гъушиган, бабан чIалнаан хулан ляхин дарапIди уьл ипIуз дусрадарза, гъапнийиз», – ктибтура мялимди.
Багьарат Аьлибеговайи чав 2017-пи йисан гьаму гимназияйиъ мялимвалин ляхин апIуз гъюгъю вахтна, гьяфтайин арайиъ бабан чIалнан дарсариз 3 сяаьт жара дапIнайиваликан, хъа гьамус кIуруш, ккергъбан классариз гьяфтайиъ тувнайиб 1 сяаьт, хъа 5-9-пи классариз – 2 сяаьт вуйиб мялум гъапIнийи.
«Бабан чIалнан дарсар, асас дару дарсарси гьисаб апIури, дурар гьаммишан аьхиримжи дарсарди дивра. ИкибаштIан, эргнайи, гаш дубхьнайи бицIидарин дарснахъ дикъатниинди хъпехъуз юкIв гъубзрадар. Гьаци вушра, дурар саб сяаьтнан арайиъ дарсанаъ деуз мажбур шула. Хъа саб сяаьтнан арайиъ баяр-шубариз фу улупуз шулу?!
Улупубра, гъюру гьяфтайиъ нубутнан дарс ккебгъайиз, эгер хулаъ бабан чIалниинди гафар апIурадарш, бицIидарин кIваълан гъябгъюра. Гьаддиз гьамусяаьт бабан чIал аьгъдру бицIидариз чIал дубгъуз гизаф читинди ву.
Улихьдиси дарди, гьамусяаьт 1-5-пи классариъ урхурайидариз бабан чIалнаанна литературайиан китабарра а, амма гьадрарра варидариз гьуркIрадар. Ужудар китабар ву, аммаки шагьрарин мектебариъ урхурайи бицIидариз думу китабарихъди ляхин апIуз читинди алабхъуру. Йиз фикриан, шагьрарин бицIидариз цIиб рягьти жюрейиинди гьязур дапIнайи китабар айиш, дурариз чIал дубгъуз рягьятди шуйи. Мисал вуди гъадабгъиш, инглис чIал бицIидари 2-пи классдихъанмина дубгъура. Гьадму китабдиз тялукь вуйи тетрадарра а. Хъа бабан чIалариан дици дар. Фикир гъапIиган, инглис чIалтIан бабан чIал дубгъуз лап гъагъиди алабхъура. Эгер китабарихъди тетрадарра хъайиш, белки, чIал дубгъуз рягьятди хьибдийи…», – къайд апIура Багьарат Аьлибеговайи.
Мялимдин гафариинди, чав ляхин апIурайи гимназияйиъ имбуну миллетарин баяр-шубартIан табасаран баяр-шубар бабан чIалнан дарсариз лап юкIв хъади гъюра.
«3-пи классдиъ урхурайи сар бай айиз. Дугъан дада дарги ву, хъа адаш – табасаран. Бабан чIалнан дарсназ гъафиган, душваъ кIурайи гьарсаб гафназ фикир туври, дугъу гьаци юкIв хъади гафар дургъураки…
Хъа гьадгъан 6-пи классдиъ айи чи гъадагъиш, дугъан чIал дубгъбахъ думукьан юкIв хътар. ЧIалнахьна маракьлувал адарди янашмиш шулайидариз узу кIури шулза, уву табасаранлу вуди увуз бабан чIал аьгъдарш вая дубгъуз ккундарш, увуз веледар гъахьиган, дурариз бабан чIал затра аьгъюди гъубзидар. Янаки йиз асас метлеб – гъийин аргъаж шулайи ихь насил багъри чIалнахьна жалб апIувал вуйиз.
Гьамусяаьт мектебариъ бабан чIал кивру мялимар адар пуз шулдар. Гьар йисан ДГУ-йианра, ДГПУ-йианра бабан чIалнан мялимар адаура. Хъа гьаз вуш, мялимвал апIуз ккунди имдар.
Мидланра гъайри, шагьрариъ, мисал вуди Мягьячгъала гъадабгъурза, бицIи классариъ ихь табасаранарин группа абццуз бицIидар уч шуладар. Белки, гьаддизра саспи мектебариъ мялимар адаршул…
Имбу миллетариз гъилигиган, дугъриданра, мектебариъ табасаран миллетдин группйир лап бицIидар ву. Магьа узу лихурайи гимназияйиъ табасаран чIал аьгъю апIурайидар 1 — 8-пи классартIан дар. Гьадлинтина вуйи классариъ табасаранлуйир адар. Узу дарсар киврайи баяр-шубарихьан хулаъ фуну чIалниинди гафар апIураш гьаммишан гьерхри шулза. Хулаъ бабан чIалниинди гафар апIурайи саб-кьюб хизанра адар. Хъа бабан чIалниинди дулулхрайи хизанарин веледариз наънан чIал аьгъю хьибдихъа?!» – кIура бабан чIалнан мялимди.
Ич сюгьбатнан аьхириъ Багьарат Айдемировнайи чан хиликк урхурайи ва жюрбежюр серенжемариъ иштирак шулайи баяр-шубариканра гъапнийи. Дугъу мялум гъапIганси, улихьнаси дугъан хиликк 7-пи классдиъ урхури гъахьи Мягьямед Загьировди «Бабан чIал уьбхбаан йиз фикир» темайиан сочинение бикIбаан кIули гъубшу конкурсдиъ 1-пи йишв гъадабгъну.
