Хусуси фикир 

 

 

Гьюрматлу газат урхурайи ватанагьлийир! Гьам улихьнаси йиз адресназ Халагъ гъулан агьали, гизаф йисари думу гъулан мектебдиъ урус ва табасаран чIалнан дарсар киву ихь ватанагьли Багьаудин Нажмудинович Къурбановдихьан кагъаз гъафнийи. Думу кагъзиъ ктухурайи суаларин эгьемиятлувализ лигну, Багьаудин Нажмудиновичдин ихтиярниинди кагъзин кьатI ва йиз жавабнан кагъзин кьатI газатдиъ тувуз ккундиз.

 

«Гьюрматлу Назим!
Китаб багъиш апIбаз аьхю чухсагъул… Узуз му китаб гизаф лазимди айзуз.

Узу бабан чIалнан гьялнакан, дидиъ айи читинвалар дюз алаъбакан фикрар апIури, гъайгъу зигарза кIури шулуза… Гьаддиз узуз табасаран чIалнан диалектарин мягьялариз дахил шлу гъуларин жаравал аьгъяди ккундийи. Гьацира, мисалназ, яв китабдиъ Халагъ, Гуми гъулариъ «фуну чIалниинди улхуру?» кIуру графайиъ асулин дикIбариъ «къадим табасаран чIалниинди» дибикIна, хъа имбу, асас вуди, Дирчва, НитIрихъ, Этег мягьялариъ фуну чIалниинди улхуруш дибикIнайивал аьгъю апIуз ккундийзуз, хъа яв китабдиъ, Назим, думу графа улупнадар. Хючнаъ чайханайиъ яв китабдикан улхуб гъабхьнийич. Чайчи Мажидри: «Гурхун гъул гьаз-вуш гъидипну, ктар», – гъапну.
Инсанарин китабдихьна аьхю аьшкь а. Варидарихъандира чухсагъул. Му чухсагъулин кагъаз кьастIлуди табасаран чIалниинди гъибикIунза: сацIиб учву бабан чIалнахьна гъайгъу кади янашмиш ишри кIури. Фицики узу, зяиф шулайи, кетIебццнайи бабан чIалназ дарман абгарза кIури, фикрариин, жизби бикIбариин алза.
Табасаран чIалнаъ варитIан гьял дапIну адру месэлйирикан саб – вари сесер гьисаб дапIну адрувал ву. Дурарикан 59 табасаран чIалнан алфавитдиъ а, хъа «ъ», «ь», апострофдин ишарара гьисаб гъапIиш, вари 62 ишара шулу.

Узу му ляхниъ женг зигну ккунду. Узу кми-кмиди Мягьячгъалайиз гъягъюри ккунду, амма узуз 4-5 сяаьттIан зина хул’ан удучIвуз мумкинвал адар».

Багьаудин халу, увуз Мягьяч-гъалайиан мани саламар хътаури, Назим!

Увуз йиз пешкеш (китаб) кьабул гъабхьнуш, узу кIваантIан шад вуза, чухсагъул яв мерд гафариз!
Китаб увуз багъиш апIуз ухдианмина фикрариъ айиз, дюзди гъапиш, хил’ан хилиз тувуз ккайза, амма дициб мумкинвал гъабхьундайи, гьаддиз увуз китаб гьамциб саягъниинди пешкеш апIуз мажбур гъахьнийза.

Китаб бикIбан асас себеб – ихь ватанагьлийириз чпин тухмарин тарих дерин, аьгъю, яркьу апIбаз кюмек тувувал вуйи. Саспи графйир («халкь», «хулан чIал») китабдик каундайза, гьаз гъапиш: «тухумдин гьар» дюзмиш апIбаъ му графйириъ туврайи мялуматарди роль уйнамиш апIурадар.

Му графйириъ айи мялумат сиягьариан сиягьариз текрар шула, гьарсар касдиз чан ата-бабйир фуну халкьдин агьалйир вуш, бабан чIал фициб вуш, гьацира аьгъя.
«Халкь» улупнайи графайик вари табасаран агьалйирин халкь «лезгйир» кIури улупнайи. Дидихъди узу (уву, гьарсар табасаран агьали) рази дархьа, ва думу гьадму сиягьар дюзмиш гъапIдарин гъалатI узу гьаз текрар апIуру?

Хулаъ апIурайи чIал улупурайи графайин мялуматдиинди, Кафари Табасарандин табасаран агьалйир яшамиш шулайи гъулариъ хулаъ апIурайи чIал «къадим табасаран нугъат гум-гум» ву кIури, дибикIна.

Кьибла Табасарандин табасаран агьалйир яшамиш шулайи гъулариъ хулаъ апIурайи чIал «табасаран чIал» ву кIури, дибикIна.

Садпи гъуларин десте гьамцдар гъуларин жямяаьтариз дахил шула: Гум’арин, Халгъарин («къухурукар»), Гурхъарин («чуркIулар»), Хюрккарин «къирхар»), Къужникарин («хиргъар») ва гь. ж.
Исихъ улупнайи табасаран гъуларин кьюбпи дестейиз дахил шула «дирчвар», «нитIрихъар», «кьалухъар».

Гьамциб натижа йивуз шулу: гьамусяаьт «улхбан, «литературайин дару» табасаран чIал апIру гъуларин хулаъ апIурайи чIал «къадим табасаран нугъат гум-гум» ву кIури, улупна; литературайин табасаран чIал апIру гъуларин хулаъ апIурайи чIал «табасаран чIал ву» кIури, улупна.

Гурхун гъул (гьацира СикIа гъул) гьаз китабдик ктарш, дидин сифтейин гафнак дибикIна.

Думу йиз гъалатI ясана гъайгъусузвал дар. Гурхун гъул’ан вуйи чайчийиз йип, дугъхьан чан ата-бабйир Хюрккарин гъулан (ХустIларин сиягьдиъра гьацIар дихъуз мумкин ву, гьаз гъапиш думура гъунши гъул ву, душв’анра тазади дивнайи Гурхун гъулаз удучIвну гъафидар ашул) сиягьдиъ агуз шулу. Гурхун гъул, узуз аьгъюб, асас вуди Хюрккарин агьалйирикан ибарат гъабхьуб ву. Гурхун гъулан хизанарин сиягь 1917-пи йисан кIули гъубху Гъулан мяишатдин переписдин натижайиъ дюзмиш гъапIу сиягьариъ гъибихъунзуз. 1917-пи йисандин сиягьдиъ айи Гурхун гъулан агьалйир 1886 йисандин Хюрккарин сиягьдиъ гъидихъунзуз.

Багьаудин халу, йиз фикриан, ихь чIал лап асккан гьялнаъ а. Шагьрариъ яшамиш шулайи табасаран миллетдин агьалйириз чIал гьархра, табасаран хизанариан мектебариъ урхурайи баяр-шубариз чIал дубгъуз мумкинвал адар, гьаз гъапиш табасаран чIалнан дарсар вари шагьрарин вари мектебариъ (сабпи нубатнаъ Мягьячгъала шагьриъ) киврадар.
Дюзди гъапиш, ихь чIалнан зяйиф дережайин себеб – ихь халкьдин гьюкуматдин аьхю гъулугъарихь хьайи вакилариканра асиллу ву (сабпи нубатнаъ вари дережайин депутатарикан) ва дурар ктагъурайи ихь ватанагьлийирикан.

Табасаран алфавитдикан сакьюдар гафар.

Алфавитдин месэлайикан, увуси, узура аьхиримжи йисари фикрар апIураза. Гьамусяаьт ухьу ишлетмиш апIурайи табасаран алфавит артмиш апIувал чарасуз лазим ву, гьаз гъапиш дидиъ айи гьярфари вари табасаран чIалнаъ айи вари сесерин, вари табасаран диалектарин жюрбежюрвал ачухъ апIурадар.
Гьяйифки, сар-кьюр гьевескрарихьан алфавитдин реформа апIуз шлуб дар.

Гъийин йигъандин гьюкуматдин политика имиди, улупнайи меселйир гьял апIуз, кIули адагъуз мумкинвал хьибдар, гьаз гъапиш милли халкьарин образование, культура гьюкуматдин ва республикайин сабпи нубатнаъ гьял апIру месэлйирик кахьрадар.

Узхьан гьерхиш, узу табасаран алфавит латиницайин гьярфариз илтIибкIбан терефкар вуза. Хъа ихь чIалнан гьякьнаан уву ктухурайи вари месэлйир дюздар ву, дурарихъди рази вуза.